Арт

Альгерд Бахарэвіч. Мае дзевяностыя. Нязнайка ў Сонечным горадзе

1415 Альгерд Бахарэвіч

Альгерд Бахарэвіч. Фота: Юлія Цімафеева

 

Старажоўскі і Чэрвеньскі рынкі, Дражня і гандляры наркотыкамірэферэндум аб сімволіцы і легендарны “Крыжачок”. Альгерд Бахарэвіч здае пустыя бутэлькі, яго кідаюць валютчыкі і дзяўчына, а потым спрабуюць адарваць ад сядзеньня на стадыёне "Дынама". Пісьменнік працягвае ўзгадваць беларускія 1990-я.

Папярэднія часткі новай кнігі Альгерда Бахарэвіча «Мае дзевяностыя» можна прачытаць тут.

Дваццаць даляраў

У той вечар яна сказала, што ад мяне сыходзіць. А перад тым яе бацька даў ёй дваццаць даляраў. Не, ён не таму ёй іх выдаў, каб яна ад мяне сышла, а проста так, на дробныя выдаткі. Яе бацька наогул добра да мяне ставіўся. Але дваццаць даляраў у яе сумачцы і голас, які кажа: “Нам трэба разысьціся” – насамрэч галоўнае, што трэба ведаць у гэтай гісторыі.

Дваццаць даляраў у тыя часы – гэта ня тое, што дваццаць даляраў цяпер. Тады аднапакаёўку ў Менску можна было купіць за пару тысяч. За дваццаць даляраў маладая жанчына магла дазволіць сабе касмэтыку, калготкі, добрую кнігу, цыгарэты з мэнтолам, праезны ў мэтро, магла тыдзень хадзіць зь сяброўкамі на марозіва і каву ў прыстойную кавярню – і частаваць свайго хлопца, у якога ў кішэні рэдка калі была нават драбяза на піва.

Яна вырасла. Як жа хутка яна вырасла. Сказала, што я занадта несур’ёзны. Што не хачу вучыцца жыць. А яна хоча дарослых стасункаў. Яна імкнулася быць спакойнай. “Ідзем пагуляем па горадзе”, – сказаў я. І мы выйшлі зь яе кватэры ў менскі вечар.

Яна ўсьміхалася. Я абяцаў узяцца за розум. Яна недаверліва слухала. Я прызнаваў сваю легкадумнасьць. Яна дазволіла ўзяць яе за руку. Я быў красамоўны – і яна пачынала мне верыць. Яна амаль што пагадзілася даць мне яшчэ адзін шанец. Мы самі не заўважылі, як дайшлі да Нямігі. Яна вырашыла, што мы пойдзем на шопінг. Гэта быў добры знак.

“Не занадта позна?” – асьцярожна спытаў я.

“У мяне ёсьць дваццаць баксаў, – сказала яна. – Тата даў”.

Абменьнікі былі ўжо зачыненыя.

“Знойдзем валютчыкаў, – сказаў я. – Не праблема”.

Я быў дасьведчаны дваццацігадовы мужчына. А яна наіўная дзяўчынка. У валютчыкаў мяняць было выгадна. Валютчыкі былі паўсюль. “Доллары-марочки”. Гідлівасьць. Каб выжыць, ты мусіў забыцца, што такое гідлівасьць. Часам яе бацька даваў ёй расейскія рублі. Рублікі. Тыя я ніколі не трымаў у руках. Я нават ня ведаў, як яны выглядаюць. А вось дваццаць даляраў – гэта было проста. Як два пальцы.

Я насупіў бровы. Рашуча акінуў вачыма навакольле. Узяў зь яе рукі банкноту і зайшоў у Гандлёвы дом на Нямізе. Там, на першым паверсе справа, каля эскалятару, стаяў, ляніва абапершыся на нейкую скрыню, чувак гадоў трыццаці. Вочы мутныя, насьцярожаныя. Мокрая пасма на лбе. Чалавек-куртка. Рукі ў кішэнях. Побач зь дзьвярыма чакала кагосьці добра апранутая маладая жанчына. Больш нікога. Добрае месца – ніхто не пабачыць.

“Сколько?” – спытаў скрозь зубы валютчык.

“Дваццаць”.

“Покажи”.

Я даў яму грошы. Ён мімаходзь зірнуў, сунуў у кішэнь і, выцягнуўшы руку, паказаў пальцам на жанчыну каля ўваходу – “У нее заберешь”.

І стрымгалоў кінуўся па эскалятары наверх.

Я падышоў да жанчыны, яшчэ ня верачы, што ўсё так нядобра. Што ўсё так непапраўна, анэкдатычна, убога, павучальна, дыдактычна і – непазьбежна.

“Какие деньги? Какой мужчина? Да я его первый раз вижу”, – адмахнулася тая жанчына і сышла. Ды яшчэ ўсьміхнулася, абярнуўшыся. Пагардліва так, пагардліва і прыгожа. Разьвялі, як лаха. А можа, яны былі заадно. Можа, у іх была любоў. І цяпер яны, сустрэўшыся ва ўмоўленым месцы, сьмяюцца, шчасьлівыя, маладыя, поўныя грахоўнага адрэналіну. Можа, у іх сёньня будзе сэкс – і яны ўспомняць проста ў ложку маю разгубленую пысу, і будуць успамінаць яшчэ доўга. Пакуль яна не сатрэцца, як твар прэзыдэнта на старой банкноце. Я памятаю, як яна тады мне ўсьміхнулася, гэтая хітрая падла. Быццам яе прыдумалі на адзін гэты няўдалы дзень, прыдумалі спэцыяльна, каб даць мне ўрок. Потым яна будзе мне сьніцца. Не валютчык, ня тая, якую я так падвёў, а менавіта яна – сьведка маёй ганьбы.

Але тады я, канечне ж, баяўся ня ейнай пагардлівай усьмешкі. Іншай, іншай, знаёмай, той, што чакала на вуліцы.

“Я ж казала”.

Вучыся жыць. Але не са мной. Так яна кінула мне ў твар, пачуўшы маё мармытаньне. Што я мог запярэчыць?

“Я аддам”.

Ага. Адам, – кінула яна, паварочваючыся, каб сысьці ад мяне ў цемру. – Адам застаецца ў раі. А Еве пара дамоў”.

У вачах яе зьявіліся сьлёзы – і я быў дастаткова дарослы, каб зразумець, што яна плача не па грашах.

Адзінота на стадыёне

Цёплым травеньскім днём мы валяліся з Максам на траве каля стадыёну “Дынама”: рваныя джынсы, футболкі, патлы… Проста так валяліся, нікому не заміналі – ночы ў нас былі бяссонныя, і апоўдні нас размарыла проста сярод размарынавых пахаў травы і кветак. І тут падыходзіць мужычок з абсалютна незапамінальным тварам – звычайны такі, шэры.

“Пацаны, вы студенты?”

“Ну”, – ляніва адказваем мы.

“Хиппи?”

“Мы музыканты”, – кажам мы горда, прыпадымаючыся на локцях.

“Это хорошо, – кажа мужычок, прысаджваючыся побач. – У меня для вас есть кое-что интересное”.

“Підар, пэўне”, – думаем мы з Максам бяз злосьці. “Пагонім у шыю”. Дрымотныя, добрыя, яшчэ нават не дваццацігадовыя. Мужычок азіраецца і дастае пушачку з-пад запалак.

“Я вас угощу. Попробуйте. А вот здесь телефончик. Понравится, звоните. У меня качественно – и недорого”.

Я ўзяў пушачку. Зразумела, мы адразу здагадаліся, што там, у труме таго карабельчыка. Высушаная, шэра-зялёная, пахучая. Здалёк, відаць. Айтматаў успомніўся. Трэба толькі “Беламору” прыкупіць. Зьдзівіла, як гэта ён не баяўся, гэты мужычок. Вось так, проста, каля “Дынама”… Схадзілі па папяросы, пакаштавалі. Больш за ўсё мне тады спадабаўся не эфэкт – не такі ён ужо быў і моцны, а самое адчуваньне далучанасьці да старога абраду ўсіх рок-н-рольшчыкаў: сядзім, пыхаем, пышымся тым, што ў нас узапраўды. Як у дарослых рокераў. Некалькі разоў я званіў яму, мы дамаўляліся пра сустрэчу, адзін карабельчык, другі… А потым неяк я пазваніў – і ніхто ня зьняў трубку. І больш ніколі ўжо не здымаў. Хто яго ведае, што зь ім сталася, з тым мужычком. Расчаравала сьціпласьць замоваў – ці насьцігнуў закон. Шчыра кажучы, мне было напляваць.

Наш знаёмы наркаман Сіні часта сьмяяўся зь мяне і маіх прыяцеляў у дзевяностыя: вы – архаізмы хадзячыя, усё бухаеце ды балуецеся драбязой, як нейкія хіпаны шасьцідзясятых. Вось герыч, ЛСД, кокс – гэта для сапраўдных музыкантаў. Сцыце? Дык пра што з вамі размаўляць!

Мы пасылалі яго чым далей, аднак было і праўда цікава: што там, за мурам рэальнасьці? Але нейкі тормаз спрацоўваў, нейкая страшная несвабода стаяла за ягонымі вясёлымі прапановамі, нейкі голас нібы шаптаў у галаве: ня варта, ня слухай, пасылай іх усіх і ідзі сваёй дарогай. Чый гэта быў голас? Па інтанацыі – мамін, але мужчынскі, мо – бацькаў? Выхаваньне і антынаркатычная рэкляма ў тыя часы, вядома, правакавалі на тое, каб рабіць усё наадварот – але мы вырашылі, што лепш чарговы раз нап’емся, чым паслухаем Сіняга і зробім крок туды, адкуль некаторым нашым знаёмым так і не ўдалося вярнуцца.

Усе мае ўспаміны пра стадыён “Дынама” 90-х – не пра футбол.

Адзін з самых балючых і страшных момантаў 90-х – гэта, вядома, так званы “рэфэрэндум” 14 траўня 1995-га. Траўма ад яго засталася дагэтуль – і я разумею, што яна прадвызначыла шмат што ў маім жыцьці, у творчасьці, у стаўленьні да людзей і падзей, дый да надзей таксама. Гэта пасьля таго дня паволі, але незваротна, выклікаючы неверагодны, практычна фізычны боль, у мяне і вельмі шмат у каго зь беларускамоўных тых гадоў пачалі зьнікаць ілюзіі адносна так званага Нашага Народу.

Прадстаўнікі БНФ і дэпутацкай групы БСДГ абвесцілі галадоўку супраць правядзення рэферэндуму ў Вярхоўным Савеце Беларусі

 

Тое, што адбывалася, выглядала жудасна і нават містычна – беларусы рабілі адну з найвялікшых памылак у сваёй гісторыі. Ужо другую за некалькі гадоў незалежнасьці. “Грамадзяне”, якія ў большасьці сваёй ня мелі нічога супраць мовы і сьцяга, раптам нібы ачмураныя адмовіліся і ад аднаго, і ад другога, і гэта пры тым, што ўсе ўжо пачалі пакрысе звыкацца зь беларусізацыяй.

Памятаю той дзень, памятаю размовы: настаўніцы клялі дзяржаву, якая ўчора прымушала іх казаць вучням адно, а сёньня зусім іншае, заводзкія рабацягі, выпіўшы пасьля галасаваньня, разважалі, што мова – гэта, канешне, сьвятое, а сьцяг у нас быў нічога, “нармальны”, але: так нада, нада, штоб парадак быў, і есьлі гасударству, штоб парадак навесьці, нада рускі язык і савецкі флаг, значыт, пусьць, не ў флаге дзела, і ня ў мове, нікуды мова ня дзенецца. Парадак важней за мову і флагі. Вам, маладым, дзяцей на ногі ставіць ня трэба, а мовай і флагам малых не накорміш, і вабшчэ Лукашэнка маладзец, нада яму памоч.

І яны дапамаглі – арганізаваўшы Дзень найвялікшай нацыянальнай ганьбы. У той дзень нашая кампанія сустрэлася ў школе – вядома ж , выбарчы ўчастак быў там; мы ўсе прагаласавалі супраць, то бок правільна – і тыя, хто на прэзыдэнцкіх выбарах галасаваў за Шушкевіча, і тыя, хто за Кебіча, і тыя, хто, як мы з Лаўрэнціем, за Пазьняка. За Лукашэнку з маёй знаёмай моладзі не галасаваў ніхто. Але было ўжо ясна: Беларусь паказала, што ніякай годнасьці і свабоды яна ня хоча, а хоча жэрці, жэрці, жэрці, і каб парадачак быў, і за гэты парадачак яна гатовая аддаць усё.

І вось у 1997-м колішнія аднаклясьнікі зацягнулі мяне на футбол. На “Дынама”, на матч нацыянальных зборных. Запраўляючыся перад гульнёй півам у сквэрыку, я зусім забыўся пра тое, што на стадыёне мяне будзе чакаць ня толькі футбол, які я любіў, але і ўрачыстае ўзьняцьце лукашэнкаўскай анучы, і бээсэсэраўскі гімн, сымбаль яго перамогі. Мы селі на трыбунах – і тут я зразумеў… Ануча затрапятала, і яны ўсе, тысяч дваццаць чалавек, былі “З братняю Русьсю”, і чаша стадыёну пафарбавалася чырвона-зялёным, і я намаганьнем волі прымусіў свой азадак урасьці ў плястыкавае сядзеньне.

“Ты что, Бахаревич, давай, поднимай жопу!”

Я патлумачыў, заікаючыся, што не зьбіраюся. Гэта ня мой сьцяг. І ня мой гімн. На нас азірнуліся. Усе стаялі. Я сядзеў. Гімн ніяк не сканчаўся.

“Поднимай, или тебя сейчас поднимут!”

Я ўсьміхаўся. Я прымушаў сябе глядзець ім проста ў твары. Твараў было шмат – але мяне бачылі толькі тыя, хто стаяў збоку, зьнізу, зьверху.

“Ты что, против наших?”

“Нашых? Наш сьцяг бел-чырвона-белы”.

“Какая нахуй разница? Это футбол, а не митинг! Подымай жопу!”

Мяне паспрабавалі адарваць ад сядзеньня. Але нацыяналіст ува мне быў мацнейшы, ён ўчапіўся пальцамі ў плястык і ўціснуў галаву ў шыю. Прыліп азадкам да свайго месца, чырванеў і глядзеў ім усім у вочы. Бо там, унутры, сядзеў ня толькі гэты патрыёт, там быў яшчэ і малады нонканфарміст, які ўжо тады знаходзіў асалоду ў супрацьстаяньні. Большасьць. Натоўп. Калектывы. Гэта было варта таго – адчуць сваю “адзіноту на стадыёне”.

Цяпер, успамінаючы тую сваю “бітву”, я сьмяюся. Якое ж вялізнае значэньне гэта ўсё мела для мяне ў 90-я: колеры, словы, сымбалі, знакі… Тады я і падумаць ня мог, што мяне хопіць яшчэ на цэлыя дзесяць гадоў. Дзесяць гадоў ілюзій, што гэта скончыцца: штодзённае спаўзаньне краіны ў несвабоду, у савок, у ганьбу, у расейшчыну, у новае рабства. Дзіўна і балюча пра ўсё гэта думаць, дзіўна выходзіць на бой, маючы лукашэнкаўскую сіняскурую пашпарціну, сымбаль паразы і, на жаль, адзіны пропуск у вольны сьвет.

“Дынама” тых часоў асацыявалася ў нас ня толькі з футболам, але, вядома ж, і з рэчавым рынкам. На стадыёне “Трактар” таксама быў рынак – але на “Дынама” было круцей. Я ў тыя часы хадзіў абы ў чым, стылёвага і прыгожага адзеньня ў Менску не было, на “Дынама” можна было купіць больш-менш прыстойныя джынсы і абутак.

Рэчавы рынак на стадыёне "Дынама"

 

Тое, што мне хацелася, было дорага – і я з зайздрасьцю глядзеў на іншых, старэйшых таварышаў, якія маглі набыць сабе ня нейкі шырпатрэб, а нармальныя чаравікі, такія, як рокеры носяць на Захадзе, або файныя вузкія джынсы. Намётаў, у якіх прадавалі прыстойныя рэчы, было два-тры на ўвесь рынак. Усё, што я мог сабе дазволіць – панылыя шмоткі для постсавецкай сярэдняй клясы, і тут справа даходзіла да канфліктаў з бацькамі. Яны заўжды давалі мне грошы на адзежу, калі не ставала – але потым хапаліся за галовы: бо я ператвараў звычайныя рэчы ў баявы прыкід. Новы сьветлы плашч з пасам я насіў пад футболку і выпаліў на ім цыгарэтай некалькі эфэктных дзірак (падгледзеў у Сіда Вішэса), швэдры наўмысна расьцягваў так, каб яны даставалі мне да каленяў, скураную куртку заколваў да сьмерці значкамі, бліскучыя навюткія боты закідваў пад ложак і насіў бацькавы рабочыя, чорныя, на агромністых плятформах (мы з Лаўрэнціем называлі іх “фашызмусы”).

Але самым геніяльным рашэньнем было зьвярнуцца да бабулі па дапамогу з маімі джынсамі: мая добрая бабуля ў сябе дома ўшывала іх так, як мне хацелася, фарбавала ў ночвах у прыгожы чорны колер: і якімі фантастычнымі пачуцьцямі я перапаўняўся, калі выходзіў ад яе ў абноўцы: вузкія, у абцяжку, такія ўшытыя, што можна было ўгадаць пад імі ўсе геніталіі, мае чорныя джынсы добра пасавалі да “фашызмусаў” і заўжды расшпіленага плашча. Бабуля казала: “Ногі, як у бусла падстрэленага…” – але радавалася, што дагадзіла любімаму ўнуку.

Чэрвенскі і Старажоўскі

Нашым з бабуляй рынкам быў Чэрвенскі – а ўсё таму, што ад яе дому да Чэрвенскага можна было даехаць безь перасадак на 3-м або 16-м тралейбусе. На пачатку 90-х мы часта выпраўляліся туды ўдваіх, у нядзелі – бабуля любіла гэты базар, які для мяне чамусьці асацыюецца з Усходам: магчыма, таму, што я запомніў яго сонечным, поўным пахаў, колераў і гучнай трасянкі…

Чэрвеньскі рынак у Мінску

 

А трасянка чаму? – пытаюся я ў сябе і атрымліваю адказ: бо ўся вясковая Дражня езьдзіла на Чэрвенскі (колішні Ігуменскі) гандляваць і таргавацца. Даяжджалі на 70-м да Шарыкаў (раён унівэрмагу “Беларусь”) і далей на тралейбусах дабіраліся да месца прызначэньня. Я памятаю сваё зьдзіўленьне, калі я адкрыў, што Чэрвенскі зусім блізка ад вакзалу: вакзал сымбалізаваў для мяне Цэнтар, Культуру, Вялікі Сьвет, а Чэрвенскі нагадваў Дражню, ускраіну, вёску, бабулю. У гэтым адна з асаблівасьцяў майго Менску – тут усё блізка, усё хістка, сталічнасьць і цывілізацыя – толькі мройныя фартэцыі, што вырасьлі пасярод аднапавярховага, прыватнага сэктару, заплюшчы вочы – і без праблем уявіш сабе Менск без усёй гэтай гарадзкой, каменна-бэтоннай мішуры. Менск драўляны.

Дражня – вельмі важны для мяне ў Менску раён. Дый ці Менск гэта? Цяпер, вядома, так – а ў пару майго дзяцінства дражненскія пачуваліся ў Менску вяскоўцамі. Тут, у Дражні, на вуліцы Таёжнай, стаяла хата, якую ў 50-х паставілі дзед з бабай, у гэтай хаце нарадзіліся мая мама, цётка, дзядзька, тут на Халмагорскай, быў дом, у якім я часта бываў у 90-я: маміна сястра Натальля выйшла замуж і пасялілася ў мужа, майго дзядзькі Аляксандра. На Таёжнай і Халмагорскай мінула маё дзяцінства – пра гэтую сваю Дражню я напісаў верш “Сабакаловы”. Так, гэта было тут:

“…стромыя спускі, пусткі, цыганскае царства,

Бабулі ў хустках, птаства,

Мойвы ў газэце бліскучае паўкіло…”

Тут я гуляў у дзяцінстве – пераважна зь дзяўчатамі, бо так ужо выйшла: на Таёжнай і Халмагорскай дзяўчат жыло значна больш, чым хлапцоў; сюды я прыяжджаў у дом дзядзькі і цёткі займацца з рэпэтытаркай у 1991-м; тут адбываліся цягам 90-х сямейныя сьвяты, на якія зьбіралася ўся нашая радня. І ў бабулі, і ў дзядзькі зь цёткай былі свае сады, кветнікі, гародчыкі, суседзі трымалі козаў, сьвіньняў, некаторыя – кароваў, былі і коні, а вакол былі сядзібы цыганскіх баронаў, муры якіх зьдзіўлялі нас сваёй вышынёй і моцай – і з аднаго боку было тралейбуснае дэпо і Дражненскі лес, а з другога – зноў бруднаваты лясок і аграмадзіна ЦЭЦ. Мая Дражня ляжала ва ўпадзіне паміж двума ўзгоркамі – і ўвесну і ўвосень у дажджлівыя дні па яе стромых схілах імкнулі ручаі, у якіх я хлопчыкам запускаў свае першыя папяровыя карабельчыкі.

Мая дарога ў Дражню ў дзевяностыя гады выглядала так: я даяжджаў з Шабаноў да скрыжаваньня Партызанскага праспэкту і Кабушкіна і адтуль пехатою ішоў направа, па Радыяльнай, у бок МТЗ. Зьлева былі хаты, дрэвы, пусткі, справа адкрываўся від на Дражню і Паўночны пасёлак, унізе ляжаў вялікі поплаў, на якім пасьвілася розная жывёла. Мінуўшы ЦЭЦ, трэба было спусьціцца па схіле – тут пачыналася вуліца Солтыса, адсюль да дзядзькавага дому было рукой падаць. Дражня з гэтага месца была відаць як на далоні: можна было пабачыць, чым займаюцца ў дварах яе жыхары.

Дзядзька і цётка былі заўзятыя “сабачнікі” – і вось неяк у самым пачатку 90-х іхная прыгожая пародзістая сука Іта нарадзіла, і яны папрасілі мяне паехаць разам зь іхнымі дзецьмі на Старажоўскі рынак, прадаваць шчанятаў. Я дагэтуль шкадую, што не папрасіў тады ў бацькі фотаапарат – бо Старажоўскі быў самым асаблівым у Менску рынкам. Самым шумным і вясёлым. Яго называлі па-рознаму: бабуля – “Калхозным”, пакаленьне яе дзяцей – “Сабачым”, інтэлігенцыя – пераважна “Птушыным”. Старажоўскі рынак, якім засьпеў яго я, знаходзіўся недзе паміж Даўгінаўскім трактам і вуліцай Веры Харужай, яго перамясьцілі сюды са Старажоўкі, раней ён быў недалёка ад цяперашніх Брацкіх могілак – але выглядаў ён у мае часы так запушчана, нібы стаяў тут стагодзьдзямі: бруд, прагнілыя прылаўкі, пахі жыцьця і сьмерці, сьмецьце і сьмех.

Старажоўскі запомніўся мне, вядома, найперш мовамі – мовамі самых розных жывёлаў, якіх тут прадавалі, абменьвалі, аддавалі за сымбалічную плату ці наадварот: усё тут лапатала, брахала, вішчала, сьпявала, рохкала і цокала, і на гэтым фоне гучала музыка, бо былі тут і дзяды з гармонікамі, і расейская папса з выстаўленых проста ў вокнах шапікаў калёнак, і першыя менскія жабракі.

Старажоўскі рынак увесну 1996 году. Фота: Віктар Сядых

 

Тут, на Старажоўскім, прадаючы файных, мілых, неспакойных шчанюкоў, я ўпершыню пабачыў, як выглядаюць манэты замежных дзяржаваў: маркі і пфэнігі, цэнты, злотыя, новыя расейскія рублі. Раз-пораз мне і маім стрыечным сёстрам і брату іх спрабавалі ўсунуць, давялося званіць з аўтамату цётцы: браць ці ня браць? Дзіўна: няўжо на Старажоўскім ужо тады прадавалі за валюту?

Тут, на гэтым рынку, віраваў галоўны менскі Flohmarkt, дзе можна было купіць самую фантастычную драбязу – але інтарэсу да такіх рэчаў у мяне тады не было, любоў да блышыных рынкаў апануе мяне толькі на пачатку нулявых. І гэта засмучае мяне да глыбіні душы: як я мог такое прапусьціць? Тое, чаго так не хапае ў сёньняшнім Менску… Тут, на гэтым шумным рынку, я зразумеў, што продаж – гэта не маё, я не любіў і баяўся вялікіх чалавечых скопішчаў – і мне было бясконца шкада аддаваць тых цудоўных шчанюкоў. Я кіраваўся ня столькі цаной, якую мне прапаноўвалі, колькі выглядам пакупнікоў: я быў гатовы аддаць сабакаў задарма, толькі б яны трапілі да прыстойнага чалавека, а не да нейкага, як мы казалі, “жывадзёра”.

У дзяцінстве ў Дражні я бачыў сапраўдных сабакаловаў – ня ведаю, ці можна называць гіцлямі і скуралупамі тых, хто толькі лавіў сабакаў і адвозіў у месцы забойства. Дражненскія дзяўчаты хутчэй за малога Алежку разумелі, што адбываецца: хапалі мяне за руку і адводзілі ў кусты, і адтуль паказвалі на шэрыя фургоны, якія спыняліся на Таёжнай, і на дзядзек у чорным, якія дзелавіта пачыналі аблаву. Я адварочваўся, у вачах, як я ні стараўся, зьяўляліся сьлёзы, па ўсёй Дражні стаяў сабачы брэх, і сэрца ў мяне папросту разрывалася. Твары ў дзяўчат былі сур’ёзныя, жалобныя, з такімі тварамі яны хавалі звычайна жукоў, якім самі ж і адрывалі лапкі: “Кто не спрятался, мы не виноваты, смотри, смотри, они и в ошейнике схватить могут, вот Шарика у Кухарчиков забрали, и ничего не докажешь…”

Няма ўжо ні Чэрвенскага рынку – які ў 2013-м зачынілі і “перанесьлі”, ні Старажоўскага – у 1996-м там, казалі, проста на людзей упалі навесы і ён спыніў сваё існаваньне. Ніякае “поле цудаў” у Ждановічах ня верне той атмасфэры – і з гэтым цяжка зьмірыцца. Божая кароўка, паляці на небка, там твае дзеткі кушают канфеткі…

Падзеньне ў “Ікарусах”

Менск 90-х – горад бяз ровараў. Горад жоўтых старых “Ікарусаў”, бразгатлівых парэпаных трамваяў, чысьцюткага мэтро, якім усе ганарыліся, горад тупаносых тралейбусаў, якія часта спыняліся, каб кіроўца мог закінуць рогі на месца, горад мноства прыватных таксі, на адным зь якіх усе дзевяностыя калясіў мой бацька, пасьля таго, як ягоны завод закрыўся.

Калі б некаму тады прыйшло ў галаву езьдзіць па менскіх ходніках на ровары, над ім, відаць, зладзілі б суд Лінча. Раварысты і цяпер шмат каго раздражняюць – што ўжо казаць пра тыя часы, калі ровар успрымаўся выключна як падлеткавая забава. Вядома, былі ў 90-я дзівакі, якія спрабавалі катацца на ровары па праспэкце – але нічым добрым гэта не сканчалася: ДАІ ставілася да іх горш, чым да п’яных за стырном, а па-за праезнай часткай такіх лавілі гопнікі. І гэта была адна з прычынаў, чаму Менск 90-х замежнікі называлі такім неэўрапейскім. Сталіца бяз ровараў – не сталіца.

Менск ратавалі трамваі – як і любы горад; трамваі – душа места, ягоная музыка і ягоная туга. Трамваі я вельмі любіў – і заўжды, калі быў выбар, чым ехаць, абіраў гэтыя жоўтыя, з аблезлай фарбай, шумлівыя і траскія стварэньні. Кожная дэталь старога менскага трамвая 90-х ператваралася ў дарозе ў музычны інструмэнт – адарваныя ручкі, хісткія адпаліраваныя поручні, гумовыя пракладкі на вокнах, вытыркнутыя з падлогі жалязякі, дрот, дзьверы… Але ў Шабаны трамваі не хадзілі. З таго часу, як каля бабулінага дому на Партызанскім прыбралі “кальцо”, ад якога засталіся толькі парослыя травой іржавыя рэйкі, найбліжэйшы трамвайны прыпынак апынуўся каля гатэлю “Турыст”: адзін напрамак – у Серабранку, другі – праз цэнтар у Зялёны Луг і на Камсамольскае возера. Тройка, шасьцёрка, васьмёрка: карты трамвайнай гульні.

Трамвай быў для мяне цягам некалькіх гадоў важным відам транспарту: даехаўшы на шабаноўскіх аўтобусах да Шарыкаў, я садзіўся на “шасьцёрку” і даяжджаў ажно да Калініна. Там, паблізу, жыла мая тагачасная дзяўчына, у якой я часта заставаўся начаваць. На тралейбусах па Партызанскім я езьдзіў пераважна з бабуляй. Каралём менскіх вуліц заставаўся для мяне, вядома, аўтобус. Стары вугорскі “трудзяга” зь нямецкімі надпісамі – сьпісаны ў ГДР, ён добра прыдаўся ў постсавецкім Менску.

Неяк я трапіў пад “Ікарус” – у Шабанах на “кальцы”. Не, я ня быў выпіўшы – я ішоў і складаў верш, ішоў проста праз пляцоўку, на якой яны стаялі ў рад, гэтыя жоўтыя паркі шабаноўскіх лёсаў, паркі з аўтапарку, я ішоў, апусьціўшы галаву і нешта мармычучы: і тут зьлева наваліўся ён, штурхнуў у бок, адкінуў на асфальт – на шчасьце, ён толькі выяжджаў на маршрут, прабіраўся скрозь шэрагі сваіх запыленых жоўтых братоў, хуткасьць была малая, ён адразу спыніўся, кіроўца высунуўся і абмацюкаў мяне, а я атрымаў моцнае садно пад рэбрамі, яшчэ адно на шыі і два на сьпіне, але гэта была драбяза, я падняўся і пайшоў далей як нічога ніякага, і толькі назаўтра прачнуўся ад моцнага болю.

На шабаноўскім “кальцы” часта чакалі кантралёры – ведаючы гэта, мы з прыяцелямі выходзілі на папярэднім прыпынку, адлегласьць была зусім невялікая, а эканомія значная: зайцамі тады езьдзілі практычна ўсе, каму было менш за дваццаць пяць. Гэта была справа прынцыпу – не плаціць дзяржаве за праезд. Калі ж на “кальцы” ўсё ж была аблава, кожны дзейнічаў як мог: часам мужыкі проста агульнымі намаганьнямі расьціскалі заднія дзьверы і трымалі іх, пакуль усе “зайцы” не выскоквалі, а бывала, што кантралёры проста баяліся зьвязвацца з п’янымі і выпускалі іх, мармычучы нешта пра міліцыю. Былі і такія выпадкі, што людзі лезьлі праз вокны аўтобусаў – сам бачыў. У Шабанах кантралёры пачуваліся ў небясьпецы – народ тут доўга ня думаў, маглі і пабіць, пры маўклівай згодзе тых, хто чакаў на прыпынку.

У шабаноўскіх аўтобусах спакойна пілі – гарэлку на задніх сядзеньнях, а піва – на любых. Памятаю, як Лаўрэнцій, зьбіраючыся ў доўгую паездку ў 98-ым, браў сабе літровік піва – і цадзіў яго, заняўшы месца каля акна. І ніхто не казаў ані слова. Сам я такога не рабіў – ува мне ўсё большую агіду выклікалі гэтыя паездкі: вечны перагар, бадзёрыя, няспынныя мацюкі, знаёмыя твары, хваравіты подых гумовых аўтобусных “гармонікаў”, сэрца маё рвалася ў Цэнтар, але для гэтага трэба было дачакацца свайго “Ікаруса”, бясконца доўга ехаць у ім міма бязрадасных краявідаў менскай ускраіны, трываць натоўпы пралетараў, што ўрываліся на прыпынках, прыносячы з сабой пах таннага курыва і агрэсію заводзкіх вуліц… “Затрамвайшчына” – так я называў гэтую тэрыторыю, дзе мне выпала жыць.

Пра блатных, “блакітных” і пустыя бутэлькі

Выгляд у мяне заўжды быў дзіўны – і ў аўтобусах са мной часта загаворвалі, асабліва п’яныя, а п’яных навокал была процьма, больш за ўсё раніцай і ўвечары. Але я ўсё ж быў шабаноўскі хлопец і панк, таму навучыўся пасылаць прама на тры літары асабліва навязьлівых. Пасьля гэтага варыянтаў было два: або ад мяне адчапляліся, або лезьлі ў бойку, часьцей усё ж першае, бо аўтобус лічыўся не найлепшым месцам для высьвятленьня стасункаў. “Выйдзем на следушчай?” – “Пайшоў ты!”

Найгорш было, калі ў размову лез нейкі “блатны”, як мы іх называлі: пачынаў расказваць пра зону, потым неўпрыкмет пра “баб” – і вось гэта было самае брыдкае: слухаць пра тое, хто каму адсмоктваў, у каго якія цыцкі і адбівацца ад прапановаў расказаць пра сваю “бабу”. Адмова падзяліцца падрабязнасьцямі іх адразу ж дзіка крыўдзіла – даводзілася проста тупа маўчаць і глядзець у акно. Рамантык ува мне страшэнна пакутаваў, ён быў гатовы да забойства, але што я мог зрабіць? Ваяваць зь імі было бессэнсоўна – і я прымаў сьвет такім як ёсьць.

Але зрэдку чапляліся і іншыя аматары пагаварыць – прадстаўнікі таго сьвету, ненавідзець які мяне прывучыла грамадзтва. Вядома, у 90-я я быў страшэнным гамафобам, як і ўсе навокал – што насамрэч значыць гнюснае слоўца “підар”, мне патлумачылі яшчэ ў школе і мяне ледзь не званітавала, калі я ўявіў, чым яны займаюцца. Памятаю, перад заканчэньнем школы адзін мой аднаклясьнік расказаў, шэптам, у пад’езьдзе, што ён ішоў нядаўна па парку 50-годзьдзя Кастрычніка, сярод белага дня, і да яго прычапіўся дзядзька, які папрасіў даць яму адсмактаць. Дарэмна ён мне гэта расказаў – з таго часу я ня мог на яго глядзець інакш, чым уяўляючы брыдкую карцінку. Як і ўсе “правільныя”, я цудоўна пачуваўся ў сваёй гетэрасэксуальнасьці і шчыра пагарджаў тымі, хто быў іншым, лічыў гэта хваробай, якую можна вылечыць добрым сэксам. І, як усіх “правільных” мужыкоў, мяне хвалявалі лесьбіянкі – порна зь імі разглядваць было цікава. І калі я пішу: порна, я маю на ўвазе выключна часопісы і відэакасэты, бо час усялякіх пахабных порнхабаў прыйдзе значна, значна пазьней…

І вось у сярэдзіне 90-х я ехаў у сваёй бязбожнай “дзявятцы” дамоў, аўтобус быў перапоўнены – і тут я адчуў, як нехта, карыстаючыся таўханінай, гладзіць мяне па азадку. Спачатку я не паверыў, думаў, гэта выпадковасьць, дотыкі былі гнюсныя, я нават думкі не дапускаў, што гэта можа быць жанчына – я павярнуўся і пабачыў мужыка, які адразу ж апусьціў вочы. Дзьверы адчыніліся, народ выйшаў, і тады я ўдарыў яго локцем пад дых, як мяне вучылі ў Шабанах, а потым яшчэ і каленам па яйцах, ён пасьпеў выскачыць, а я быў настолькі абураны, што яшчэ больш узьненавідзеў геяў. Не, я заўжды разумеў, што яны таксама людзі, мне ніколі не хацелася забараняць іх, забіваць, пазбаўляць правоў, я проста адчуваў да іх фізычную агіду, у якой не было ідэалёгіі. Мне проста хацелася, каб яны ня лезьлі ў наша цудоўнае жыцьцё – вось і ўсё. Жывіце і нікому не кажыце, думаў я, і ўсё будзе добра. Знаёма, праўда?

Толькі гадоў праз дваццаць, вярнуўшыся зь Нямеччыны ў Менск, я змог, не без унутранай барацьбы, пераадолець сваю гамафобію. Такую “натуральную” – і такую дурную, ірацыянальную і ганебную для вольнага чалавека.

Фрык, дзівак, панк, літаратар-пачатковец, гамафоб, фронтмэн, рамантык, наіўны малады Алежка… І да ўсяго яшчэ мізантроп. Я ненавідзеў чалавечыя статкі, мне было непрыемна і страшна апынацца ў крамах, кавярнях, рэстарацыях, фізычна агідна быць заціснутым у поўных вагонах і аўтобусах, мне вельмі не падабалася размаўляць зь людзьмі, я праклінаў іх, а іх было так шмат… Напэўна, адзінае, што мяне ратавала ад пастаянных прыступаў чалавеканенавісьніцтва – гэта музыка і літаратура, ды яшчэ алькаголь. І чым больш іх рабілася ў маім жыцьці, тым спакайней я ўспрымаў жыцьцё пасярод натоўпу… Яны мірылі мяне зь неабходнасьцю тут жыць.

Успомніўшы пра алькаголь, я не магу не прыгадаць, як мама пасылала мяне здаваць пустую тару. З торбамі, поўнымі бутэлек, я ішоў у стары, першы шабаноўскі магазін – нядаўна ў ягоным будынку адчынілася чарговая “Брусьнічка”: там, збоку, на пабітым і залітым мачою ганку, быў пункт прыёму, там трэба было займаць чаргу і доўга, бясконца доўга чакаць у кампаніі сінюгаў, калі нарэшце можна будзе скінуць гэты груз і атрымаць ад мамы сваю долю. Здача пустой тары – важная частка майго жыцьця ў 90-я, мы здавалі яе з прыяцелямі па ўсім горадзе, асабліва шмат – на Ангарскай, а пару разоў заходзілі з “правакатарамі” у будыначак каля плошчы Перамогі, побач з тралейбусным дэпо, выпіўшы проста тут жа на лавачках. Ведаў бы я, што адчыніцца тут, у гэтым пункце прыёму шклатары, гадоў празь пятнаццаць…

Што мы пілі тады? Заўсёдным і звычным нашым станам была беднасьць – таму ўсё часьцей дзейнічаў закон: лепш тры бутэлькі “Крыжачка”, чым адна гарэлкі, лепш два яблычныя “Вэрмуты”, чым сто грам каньяку, і лепш сьмярдзючае брэндзі “Крышталь”, чым пакет віна. Эпоха партвэйну, якім мы абпіваліся ў пачатку 90-х, сышла, партвэйн, нават крымскі, рабіўся ўсё даражэйшым, паўсухое і паўсалодкае віно не “ўстаўляла”, сухое проста не лічылася вартым увагі напоем.

“Крыжачок” – мы вымаўлялі гэтае слова з павагай і іроніяй да саміх сябе, “Крыжачок” у зялёных бутэльках 0,7 закупляўся на канцэрты і закусваўся толькі пасьля таго, як была выпітая першая бутэлька. З кожным новым глытком “Крыжачок” усё больш раскрываў сваю гідотную сутнасьць: ад яго моцна цягнула на ваніты, але з плаўленым сырком або каўбасой было яшчэ нічога, а калі яшчэ жуйкай зажаваць… “Крыжачок” меў адну неаспрэчную вартасьць: ён быў танны і хмяліў імгненна. Гэта ўжо потым, калі мы ўсе пачнем больш-менш зарабляць, “Крыжачкі” зьнікнуць з нашага рацыёну, прайграўшы больш якасным напоям, нібы тэўтоны войску ВКЛ пад Грунвальдам.

Чытайце папярэднія часткі кнігі Альгерда Бахарэвіча «Мае дзевяностыя»:

Разьдзел першы. 2018

Разьдзел другі. Школа

Разьдзел другі. Школа. Частка 2

Разьдзел трэці. Мова: гісторыя хваробы

Разьдзел трэці. Мова: гісторыя хваробы. Частка 2

Разьдзел чацвёрты. Студэнт з Гораду Цемры

Разьдзел чацвёрты. Студэнт з Гораду Цемры. Частка 2

Разьдзел пяты. Шэф у гістэрыцы

Разьдзел пяты. Шэф у гістэрыцы. Частка 2

Разьдзел шосты. Чытаць і пісаць

Разьдзел шосты. Чытаць і пісаць. Частка 2

Разьдзел шосты. Чытаць і пісаць. Частка 3

Комментировать