Арт

Альгерд Бахарэвіч. Мае дзевяностыя. Чытаць і пісаць

1083 Альгерд Бахарэвіч

«В случае ослабления хрустящих свойств палочки рекомендуется подсушить»

Гэтыя словы гучаць у маёй памяці як верш.

Бо цягам усіх дзіцячых і падлеткавых гадоў не было для мяне большага задавальненьня, чым узяць пачак кукурузных палачак, бутэльку малака і добрую кніжку – ды занурыцца ў чытаньне.

Папярэднія часткі новай кнігі Альгерда Бахарэвіча пра беларускія 1990-я можна пачытаць тут.

Смакавыя рэцэптары ўступалі ў дзіўныя сувязі з нэрвовымі і, аб’яднаўшыся, уключалі той загадкавы орган, які ня знойдзеш ні ў адным анатамічным атлясе. Орган, які не пабачыш ні падчас аўтапсіі, ні прасьвечваючы цела рэнтгенам – нябачны і ўладны орган, што адказвае ў чалавека за ўспрыманьне літаратуры.

Сьвет пераставаў існаваць. Перагортваючы старонку ліпучымі пальцамі, я задуменна паглядваў на пакет з палачкамі, які непазьбежна пусьцеў – і пачуваўся змоўнікам. Змоўнікам супраць цэлага сьвету. У тыя часы палачкі прадаваліся ў такіх самых папяровых пачках, як і цяпер, але называліся ня “Хрумсьцік” ці неяк яшчэ, а горда і недвухсэнсоўна: “Палочки кукурузные сладкие”.

Пачак, здаецца, быў блакітны – а малюнак і літары на ім зусім простыя, і ў гэтай простасьці быў пэўны ўрок, які я добра вывучыў: яркая вокладка і каляровыя ілюстрацыі яшчэ не гарантуюць задавальненьня, асалода хаваецца ўнутры, у бясконцых шэрагах чорна-белых літараў, не купляйся на карцінкі і рэкляму, галоўнае – зьмесьціва, чытай тэкст, усё – там, і ўсё, што там – тваё.

А малако тады прадавалася ў шкляных бутэльках з коркамі з фольгі або ў трохкутных кардонных пакетах. А кнігі былі ў цьвёрдых вокладках – і зь пераплёта тырчалі ніткі. Уладкаваўшыся за сталом на кухні, я чытаў і сам не заўважаў, як мінала гадзіна, другая, трэцяя… Вярталіся з працы бацькі і гналі мяне на двор – хоць трохі пагуляць з хлопцамі на сьвежым паветры. Але ж бацькі самі прывучылі мяне да чытаньня – яно ў нас лічылася важным і неабходным, кнігі ў нашай сям’і заўжды былі каштоўнасьцю, і на паліцах іх было дастаткова, каб я мог заняць сябе на некалькі гадоў наперад. Не скажу, што з асаблівым фанатызмам, але бацькі куплялі кнігі, бралі іх пачытаць, абмяркоўвалі са мной, раілі мне тое, што любілі самі. Мяне гэта ўсё чамусьці адразу захапіла – гэты сьвет літаратуры, такі даступны і такі магічны. Цуд, які заўжды побач.

Тата і мама ахвотна далучыліся да найвялікшай культурнай кампаніі 1980-х – макулятура ў абмен на літаратуру.

Так у нас у залі зьявіліся шматтомнікі Гогаля, Дастаеўскага, Талстога, Чэхава, а потым і Гюго, Бальзак, Флябэр, Джэк Лёндан, Фолкнэр, Стэйнбэк і іншыя…. І, вядома ж, Набокаў, у самым канцы 1980-х – гэты чатырохтомнік у чорных вокладках я паўсюль буду цягаць з сабой і перачытваць.

Што да літаратуры, разьлічанай на мой узрост, дык мне куплялі ўсё, што мусіла быць у культурнага хлопчыка – прыгоды, дэтэктывы, фантастыку. Конан Дойл, “Прыгоды капітана Блада”, Жуль Вэрн, Дзюма, Вальтэр Скот – увесь гэты абавязковы і раскошны набор чытаўся і перачытваўся па сто разоў. Бацькі своечасова заўважылі маю жарсьць да чытаньня – і недахопу ў добрых кнігах у мяне ніколі не было, “Библиотека приключений и фантастики” на маёй паліцы ўвесь час папаўнялася, пакуль я не сабраў яе ўсю, анталёгіі амэрыканскай фантастыкі і замежнага дэтэктыву траплялі да мяне раней, чым да каго-небудзь у Шабанах.

Калі кукурузных палачак зь нейкай прычыны на стале не было, я любіў намазваць на батон варэньне – і шмат кніг майго дзяцінства мае крыху зьліплыя старонкі, бо варэньне капала, а хутка адчысьціць ад яго старонку немагчыма, ды мне і ў галаву не прыходзіла кідаць чытаньне праз такую дробязь. Я быў ласун – у тым ліку кніжны. Ужо ў дзесяць гадоў дарослыя мяне лічылі вельмі начытаным хлопчыкам. Начытаным і ня надта ахайным.

Трэцяя страва, якую я любіў спажываць пад добрую кнігу – гэта бабуліны грэнкі: разьбіваеш два яйкі, наліваеш малако, сыплеш цукар, перамешваеш, наразаеш батон (ён тады прадаваўся толькі ненарэзаным). Алей сквірчыць на патэльні. Мачаеш батон у яечна-малочна-цукровую сумесь, абсмажваеш з двух бакоў – і ўсё. Гэта былі прысмакі з маёй прэм’ер-лігі – як у гарачым, так і ў халодным выглядзе. Там, на старонках дзіцячых кніг, засталіся сьляды маіх тлустых лапаў. І ня толькі дзіцячых – я рана ўзяўся за дарослую літаратуру і праглынаў яе, перачытваючы апісаньні боек, самыя ўдалыя дыялёгі і, вядома, эратычныя сцэны.

Як і кожны культурны хлопчык. Але ня кожны культурны хлопчык робіць гэта сэнсам свайго жыцьця.

50 найважнейшых беларускіх кніг усіх часоў паводле экспертаў «Журнала».

Цяжкасьці перайманьня

Зразумела, што наіўныя спробы зрабіцца пісьменьнікам я рабіў яшчэ дзіцём: як і іншыя дзеці інтэлігентных бацькоў, я майстраваў свае ўласныя кніжкі, маляваў ілюстрацыі і прыдумляў герояў ды іхныя прыгоды. Так зьявіліся авантуры мушкетэра Бахара дэ Артона і сышчыка Сашы Шыкарока. Калі бацькі расказалі пра гэта настаўнікам, а настаўнікі – маім аднаклясьнікам, у школе мяне засьмяялі. Але мая любоў да літаратуры была мацнейшая. У 1989-м я быў ужо апантаны чытач – і паспрабаваў пісаць “сур’ёзна”.

Калі я быў зусім малады, латыская паэтка Jo сказала мне неяк, што ў перайманьні любімых аўтараў ніякай бяды няма, бо любая арыгінальная творчасьць пачынаецца зь перайманьня. Думка ня новая – але для мяне яна тады зрабілася адкрыцьцём. Усе 90-я мяне мучыла пытаньне, як знайсьці свой уласны стыль; мне ўсё падавалася, што я займаюся эпігонствам – у кожным сваім тэксьце я, нахмурыўшыся, знаходзіў сьляды іншых, чужых, значна больш цікавых.

“Дык а чаго ты хочаш, мы ж усе жывем у эпоху постмадэрну, – супакойвалі мяне інтэлектуалы 90-х. – Сьмерць аўтара і ўсё такое. Нічога арыгінальнага ўжо не напішаш. У такі ўжо час нам пашанцавала жыць. Таму не праймайся і гуляй з тэкстам, літаратура цяпер – гэта ня больш чым гульня, але і ня менш!”

Ага, пагаджаўся я дзеля прыліку, але ў душы ня верыў ні ў якую сьмерць аўтара, кнігі і прыгожага пісьменства – і меў рацыю. 2000-я вярнулі літаратуры яе арыгінальнасьць і таямніцу. Постмадэрнізм сышоў, літаратура засталася – раманы, якія пішуцца цяпер, сутнасна мала чым адрозьніваюцца ад “Мэтамарфозаў” Апулея, “Дон Кіхота” або “Мадам Бавары”, гэта найперш гісторыі. Джойс узьняў мастацтва прозы да неймаверных вышыняў – раман пакружляў там і апусьціўся да людзей і рассыпаных па асфальце крошак іхнай увагі. Толькі вось кніг пачало пісацца і выдавацца непараўнальна больш.

Пагадзіўшыся свайго часу зь Jo, цяпер я думаю, што ёсьць чатыры стадыі, якія мусіць прайсьці літаратар, не абмінуўшы ніводнай: зрабіцца чытачом, зрабіцца эпігонам, зрабіцца бунтаром, зрабіцца пісьменьнікам або паэтам. І толькі той, хто пажыў у скуры кожнага зь іх, можа лічыць сябе здольным разважаць пра літаратуру, бо ведае, што гэта такое.

Гэта прыступкі.

Прыступкі

Прыступка першая. Чытаць і разьвіваць свае чытацкія рэцэптары, каб умець адчуць усю асалоду тэксту або яго фальш.

Прыступка другая. Пераймаць вядомых літаратараў і вучыцца ў іх.

Прыступка трэцяя. Кідаць ім выклік і пераадольваць спакусу самаганьбаваньня.

Прыступка чацьвертая. Пісаць сваё, унікальнае, не зважаючы ні на кога, гаварыць сваім непаўторным голасам пра сябе і сьвет: рызыкуючы, памыляючыся, увесь час шукаючы боль, страх і красу.

Усяго адной-адзінай прыступкі з гэтага сьпісу ня хопіць, каб зрабіцца пісьменьнікам; як толькі ты Наважышся Паспрабаваць, хоць бы нейкі прапушчаны этап у разьвіцьці абавязкова адгукнецца пустотамі, глупствам і сьмешнай самаўпэўненасьцю. Трэба прайсьці адно за адным усе колы гэтага пекла – і вось тады ты будзеш ведаць, што такое Пісаць. Вельмі часта крытыкі – гэта тыя, хто ня змог адолець апошняй прыступкі або не зразумеў важнасьці другой і трэцяй. Ці наогул не адолеў нават першай. А самі аўтары почасту лічаць, што могуць адразу пачаць з апошняй.

Усе мае дзевяностыя я прабавіў на прыступцы №2 і, балянсуючы на №3, зрабіў крок у новае тысячагодзьдзе. Малады паэт, які прагнуў прызнаньня – і адначасова ўсяляк выпінаўся, каб толькі яно не прыйшло. Бо недзе побач з прызнаньнем заўжды блукае пошласьць – а не заўважыць яе я баяўся больш за ўсё. І ў гэтым страху таксама вінаватая яна – літаратура.

Альгерд Бахарэвіч і Лаўрэнці. 1995 год

 

Дзевяць паверхаў

Прыступкі, ліфты, паверхі… Чамусьці, думаючы пра свае літаратурныя прыгоды 90-х, я ўвесь час прыгадваю гэтыя словы. Вядома, гэта неяк зьвязана з асяродзьдзем, у якім я сталеў. Я жыў у дзевяціпавярховіку на самай ускраіне гораду, на самым версе вялікага шматкватэрнага будынку, і свае першыя тэксты пачаў пісаць менавіта там: на бальконе, пад якім ляжалі мае бяскрайнія Шабаны, або на даху, куды мы з прыяцелямі часта залазілі па жалезнай лесьвіцы. Той самай лесьвіцы, што вяла зь дзявятага паверху ў “Лифтовую”, міма яе ў загаджаны чалавечымі экскрэмэнтамі пусты пакой, а зь яго – на дах: пакрыты чорным, нагрэтым за дзень бітумам, птушыным гаўном і залётным сьмецьцем.

Там, на даху, файна было маўчаць і слухаць вецер і рабілася млосна ад вышыні. Там і нараджалася нешта, што прасілася зрабіцца словамі. Але якімі – я ня ведаў. Тады ўсё гэта: жалеза і бітум, брудную ліфтавую і сьмецьце яшчэ не хацелася апісваць і не было патрэбы асэнсоўваць; хацелася рамантыкі, чужыны, мадэрнізму, іроніі, трагедыі – і ўсё ж яно неяк пранікала ў першыя тэксты, не магло не пранікаць, бо гэта была мая стыхія, стыхія бяссоннага, страшнага спальнага раёну.

І я, юны графаман, выводзіў асадкай у тоўстых сшытках:

“Мой родны кут, як ты мне мілы!..

Двухпакаёвыя магілы…

Ад нараджэньня да канца

Нам дзевяць дадзена паверхаў.

І вось яшчэ адзін паверх…

Там на прыступках сумны вэрхал

І тынк на твары – бы пыльца”.

“Пыльца”… Школьнікам, яшчэ толькі адчуўшы ў сабе схільнасьць пісаць не па-расейску, я адразу пачаў з такога вось дэкадансу. Мне і ў галаву не прыходзіла стварыць нешта пра радзіму, вайну, прыроду, ці там пра народ, маці або нашу мілагучную мову – як гэта робяць школьнікі, якім пашанцавала з настаўнікамі роднай мовы. Родная мова ў мяне і асацыявалася найперш з дэкадансам. Хоць, можа, задумваюся я цяпер, той верш і быў пра ўсё гэта: пра радзіму, прыроду, вайну, мову і народ?

Пісаў я і прозу – змрочную, фантасмагарычную, гэта былі апавяданьні старонкі на дзьве-тры: пра страх паўсядзённасьці, пра яе трывожныя знакі, якія галоўныя героі не маглі расчытаць – і гінулі, так і не зразумеўшы, ад чаго. Ды я і сам не разумеў – нешта было такое ў паветры, нешта нябачнае, уладнае, насьмешлівае назірала за мной, я азіраўся і нічога ня бачыў – а яно нікуды не дзявалася. Так бывае, калі застаешся ў дзяцінстве на ноч адзін у пустой кватэры – адчуваньне, што тут нехта ёсьць, зараз ты апусьціш вочы ў кнігу, а яно падыдзе ззаду і схопіць…

Лёха, які таксама практыкаваўся ў прыгожым пісьменстве, паклікаў мяне схадзіць разам да ягонай знаёмай, пажылой жанчыны, якая вяла нейкі гурток пры бібліятэцы, і паказаць ёй мае вопыты. Мы схадзілі, яна пачытала, добразычліва пакрытыкавала… Дзіўная рэч – я настолькі верыў у свой талент… Настолькі, што нават калі б яна сказала: гэта ўсё лухта, тое, што ты пішаш, і нікуды не прыдасца – я б не засмуціўся і працягваў пісаць. Толькі раззлаваўся б на яе. Але яна сказала: цікава. Працуй над сабой. Чытай клясыкаў. Усё, што кажуць у такіх выпадках людзі, што не дацягнуліся нават да першай прыступкі – і не пачуваюцца пры гэтым няшчаснымі.

Да самага першага курсу пэдунівэру маімі чытачамі заставаліся чацьвёра сяброў, бацькі і пара настаўнікаў. Але ўнівэр хутка зьвёў мяне зь людзьмі, для якіх літаратура была сур’ёзным і вартым павагі заняткам. Напрыклад, з журналістам Паўлюком Быкоўскім.

Крыніцы

Паўлюк – гэта ня толькі той чалавек, зь лёгкай рукі якога я атрымаў літаратурнае мяно Альгерд Бахарэвіч. Гэта яшчэ і той Мэфістофэль ці, хутчэй, Пустэльнік і Герцбрудэр у адной асобе, які пазнаёміў мяне, Сымпліцысімуса, зь іншымі маладымі менскімі паэтамі і празаікамі. Пазнаёміў – і неўзабаве сьціпла сышоў, зьнік, а мяне пакінуў самому разьбірацца, мой гэта сьвет або не і ці варта мне ў ім заставацца.

У будынку на праспэкце Скарыны, 77, дзе ў той час месьціліся рэдакцыі некалькіх моладзевых выданьняў, зьбіралася ў невялікім пакойчыку літаратурнае аб’яднаньне “Крыніцы” пры газэце “Чырвоная зьмена” (усе тады жартавалі: “Крывавая зьмена”). Гэта насупраць першага клінічнага шпіталя, зусім побач з мэтро. І вось Паўлюк паабяцаў мяне туды прывесьці.

 У той дзень я чамусьці апрануўся някідка, зусім звычайна – мабыць, хваляваўся перад сустрэчай з сапраўднымі літаратарамі. Але, каб неяк кампэнсаваць гэты невыразны выгляд, узяў самыя дурацкія і “вызываюшчыя” вершы, а тое, што сапраўды лічыў найлепшым, паказваць пабаяўся, надта яно было маё, асабістае. Магчыма, мне проста не хацелася, каб пра тэксты, якімі я даражыў, сказалі нешта благое чужыя і (я ў гэтым не сумняваўся) дужа самаўпэўненыя людзі.

“Гэта і ёсьць той панк? – спытаў у Паўлюка хлопец з доўгімі валасамі, які курыў у калідоры. – Нешта не падобны…”

Я раззлаваўся, але выгляду не паказаў. Той хлопец быў Кастусь Елісееў – потым мы даволі часта сустракаліся, і самым запамінальным быў вечар у руінах Дому масонаў у Верхнім горадзе, з партвэйнам, гітарамі і чыста беларускамоўнай кампаніяй: Кастусь, на маё немалое зьдзіўленьне, файна выканаў песьню Грабеншчыкова “Ты должен держаться корней”. А яшчэ ён “размаўляў тарашкевіцай”, прычым не такой, як мы, а артадаксальнай: ён казаў “політыка”, “комунізм”, “філёлёгія”, “хэмічны”: больш я такіх людзей не сустракаў!

Мы зайшлі ў пакой, дзе зьбіралася тое літаб’яднаньне. Там сядзеў кіраўнік суполкі, ужо тады пажылы і мажны пісьменьнік Алесь Масарэнка, і малады празаік Алесь Пашкевіч. Потым зьявіліся паэт, бард, перакладчык Серж Мінскевіч, які адразу ж скарыў мяне сваёй добразычлівай і бурлівай энэргіяй, і маладая паэтка і сьпявачка Вольга Акуліч, якая падалася мне вельмі прыгожай, пазьней падышоў Ільля Сін – тады яшчэ непаўналетні вучань Коласаўскага гуманітарнага ліцэю… Былі яшчэ нейкія дзяўчаты майго ўзросту, вядомага ўсім тыпажу пад назвай “беларуская філалагіня”, усе на адзін твар. Пачыналася беларусізацыя, і пісаць “на роднай мове” было модна (а гаварыць “у жыцьці” – яшчэ не).

Я прачытаў ім усім некалькі вершаў. Спачатку нешта пра “настаўніцу мацернай мовы”, а потым невялікую паэму пра “Зоську-кулямётчыцу” – тэкст, натхнёны рэальнай гісторыяй пра маладую жанчыну, якая ў гады другой сусьветнай служыла ў Чырвонай арміі і перайшла на бок немцаў, тыя далі ёй кулямёт – і яна расстраляла зь яго некалькі тысяч мірных жыхароў на Віцебшчыне (і пасьля ўсё жыцьцё хавалася ад кары, выдаючы сябе за савецкую вэтэранку)…

Нестандартнасьць маіх тэмаў іх заінтрыгавала, што да формы, дык яна ня надта ўразіла прысутных: рыфмы як рыфмы. Серж адразу ж пачаў выказвацца, Масарэнка ўважліва глядзеў на мяне з-за стала, нібы намагаючыся разгадаць, што я за тып: пагуляцца прыйшоў ці і праўда хачу пісаць.

Але мяне прынялі – без асаблівых пытаньняў, сказалі прыходзіць яшчэ і прыносіць новыя тэксты, усім было цікава, што я за фрукт і што зь мяне выйдзе, і толькі тым дзяўчатам-“філалагіням” я відавочна не спадабаўся. Яны пісалі пра каханьне і радзіму, пра кветкі і рыцараў: банальныя вобразы, вернасьць традыцыям і ўсё такое іншае. Усё тое, што ўжо тады было для мяне прыкметай пошласьці.

Крывавы першацьвет

На “Крыніцах” я перазнаёміўся з кучай рознага творчага народу – маладымі і старымі, туды завітвала багема – і ня толькі каб пачытаць-паслухаць, але і проста патусавацца. Гэта там мяне пазнаёмілі з Анатолем Сысом – я ўжо расказваў, як даў маху з цыгарэтай. Намячаўся нумар “Крывавай зьмены”, дзе апошняя старонка была аддадзеная пад творы сяброў літаб’днаньня – і мяне папрасілі штосьці прынесьці, я прынёс, Алесь Масарэнка адабраў і паставіў на паласу. І вось нумар зьявіўся ў продажы – я, вядома, купіў яго і вачам не паверыў. Мая першая публікацыя адбылася. Падпісаныя вершы былі маім пашпартным імем – і гэта адзіны такі, першы і апошні выпадак у маёй біяграфіі.

Бацькі, вядома, ганарыліся, але асаблівага значэньня гэтаму не надалі. Здаецца, больш за іх радавалася мая добрая цётка – якая цаніла такія рэчы. А неўзабаве выйшаў новы нумар нядаўна ўтворанага часопіса “Першацьвет” з цэлай падборкай маіх вершаў і фатаграфіяй: зарослы, змрочны, у мамінай стракатай хустцы і джынсавай куртцы (“джуце”), я гляджу на чытача і раблю выгляд, што прайшоў у жыцьці ўсё: агонь, ваду, медныя трубы і коміны заводу жалезабэтонных вырабаў.

Ішоў 1993 год.

Старыя майстры

У тыя гады я пачаў чытаць яшчэ больш – дагэтуль не разумею, як на гэта хапала часу: можа, сакрэт быў у тым, што я чытаў за сьняданкам, чытаў у аўтобусах і мэтро, чытаў, калі было нудна, на лекцыях, чытаў, чакаючы каля кабінэтаў і аўдыторый, чытаў, чакаючы сяброў, чытаў на прыпынках… У маёй торбе заўсёды ляжала якая-небудзь кніга, і я адчуваў перавагу над людзьмі, што мітусіліся наўкола: я ведаў так шмат і так шмат яшчэ мусіў даведацца, а яны беглі недзе там, у хвасьце, такія шэрыя, млявыя і аднолькавыя, ім было мяне не дагнаць.

Паціху гэтае пачуцьцё разьвілося ў пэўны снабізм – мне было нецікава з тымі, хто мала чытае, і я так і казаў ім у твар: гэтага чытаў? А гэтага? Дык ідзі пачытай, а потым прыходзь. Людзі крыўдавалі. Яны чамусьці лічылі, што ня мусяць быць ахвярамі маёй любові да літаратуры. Ім, дурням, падавалася, што чытаць ці не – асабістая справа кожнага. Якая наіўнасьць. Я быў бязьлітасны, стасункі руйнаваліся, але мне было ўсё роўна. Такі лад паводзінаў падаваўся мне вельмі разумным: навошта марнаваць час на тых, з кім немагчыма абмяркоўваць літаратуру – самае важнае і цікавае з прыдуманага чалавецтвам? Тады навошта яны наогул жывуць на сьвеце?

У тыя часы я адкрыў для сябе адразу некалькіх важных пісьменьнікаў. Найперш Кафку: я купіў у букіністычнай кнігарні раман “Працэс” у польскім перакладзе і даволі хутка прачытаў яго – на дзіва, большасьць словаў была зразумелая і бяз слоўніка, а сам тэкст мяне дужа захапіў. Потым я прачытаў кніжку кароткай прозы Кафкі (“Прысуд” у перакладзе Лявона Баршчэўскага) і пачаў шукаць у кнігарнях усё, што выходзіла па-расейску. Потым я натрапіў на “1984” Орўэла ў перакладзе Сяргея Шупы – і праглынуў яе за дзень, настолькі яна мяне ўразіла. Над гэтай кнігай я плакаў – а расчуліла мяне таемнае каханьне Ўінстана і Джуліі, я вельмі моцна адчуў у ім гэтую таямніцу, гэтую змову супраць сьвету, гэтую забароненасьць іх сьвятой сувязі, менавіта такога каханьня чакаў і я: удваіх супраць усіх. “Фэрма” спадабалася мне менш, але “1984” зрабіўся адной з тых кніг, якія сфармавалі мой сьветапогляд.

Чорны чатырохтомнік расейскай прозы Набокава я ўсё адкладаў, адкладаў… Нешта мяне доўга ў ім бянтэжыла: з 1992-га я меў недавер да літаратуры, напісанай на “великом и могучем”. Але Набокаў мяне дагнаў – і выцяў па галаве, і трапіў у самае сэрца.

Мяне паклалі на мэдычнае абсьледаваньне – і вось там, у вусьцішным чыжоўскім шпіталі №10, у цеснай палаце, лежачы на казённым ложку побач зь цёмнымі чыжоўскімі мужыкамі, якія ўвесь час мацюкаліся ад болю, я прачытаў той чатырохтомнік: увесь, ад прадмовы Віктара Ерафеева да апошняга апавяданьня, “Ultima Thule”, ад словаў “Лев Глево…” да слова “многоточие”, і адразу ж узяўся перачытваць: Набокаў перакуліў усё маё жыцьцё, ён мяне агаломшыў, я ніколі не адчуваў такой фізычнай асалоды ад словаў, ад іхнага дакладнага парадку і іхных перапляценьняў, ад такога ўважлівага і бясстрашнага позірку ў самыя нетры чалавечай апантанасьці. Потым знаёмая дзяўчына дала мне пачытаць “Лаліту” – і я некалькі гадоў пражыў у ачмурэньні. Не, я марыў не пра сэкс з падлеткамі – я марыў навучыцца пісаць вось так, чароўна і непаўторна.

Пра Джойса мне расказаў, як ні дзіўна, Лёха – ён таксама ляжаў у нейкім шпіталі і там… “Там быў хлопец, які чытаў адну тоўстую кнігу, ня памятаю, як называецца. Гэта кніга пра адзін дзень… Цэлы раман пра адзін дзень”.

“Як гэта пра адзін дзень?”

“Так, усё пачынаецца раніцай і канчаецца ўначы. І гэта самая незвычайная кніга з усіх, што існуюць”.

“А ты чытаў?”

“Не. Ён яе нікому не дае. Кажа, баіцца згубіць”.

Што за кніга, я хутка здагадаўся. Я ўжо чуў пра “Уліс” – але нідзе яго ня бачыў.

Але варта мне было пагаварыць зь Лёхам – і вось кніга ляжала перада мной у букіністычным, белы двухтомнік. Я купіў і ледзьве не звар’яцеў – гэта быў шэдэўр, гэта было тое, да чаго я, здаецца, ішоў усё сваё нядоўгае на той момант жыцьцё. Дзеля яе варта было аддаць усе грошы, якія бацькі выдалі мне, каб я заплаціў за пераздачу нейкага бессэнсоўнага заліку.

Пазьней я прачытаў “Млосьць”, “Дарогі свабоды” і “Мур” Сартра і адразу ж – “Чужаніцу” Камю: і таксама залічыў іх у свае ўлюбёныя пісьменьнікі. Асабліва Камю пасьля таго, як дачытаў “Чужаніцу” – гэта быў шок! Але ўжо на пачатку 2000-х Сартр не выклікаў мінулага захапленьня, а Камю нічым, апрача “Чужаніцы”, больш ня ўразіў. Стыль і голас – вось чаго я чакаў ад літаратуры, ідэі былі ня самым галоўным.

Я чытаў кнігі сотнямі, тысячамі, я думаў, што ніколі не забуду ні назваў, ні аўтараў – але на зьмену захапленьню прыходзіў спакой. І толькі мае старыя майстры – Кафка, Набокаў і Джойс – будуць хваляваць мяне і сёньня, яны шмат чаму мяне навучылі, яны былі і застануцца маімі ўлюбёнымі пісьменьнікамі. Кафка, які адкрыў мне боль і вусьціш сьвету і паказаў, якой адважнай мусіць быць літаратура; Набокаў, які навучыў магіі словаў і прыручыў мову; касьмічны Джойс, які вынайшаў прозу, у якой месца, час і прастора зьліваюцца ў адзіны космас, і які дайшоў да самага дна мовы – і горда пакінуў літаратуру, даўшы наступнікам магчымасьць пачаць усё з пачатку.

Літаратура замяніла мне філязофію, псыхалёгію, рэлігію, мэдыцыну, палітыку – паэзія і проза гаварылі пра ўсё гэта значна больш пераканаўча, чым усе мысьляры, прарокі, вучоныя і іншыя дзеячы. І верыў я толькі літаратуры. Вядома, вакол былі людзі, якія чыталі ня менш за мяне – але ў мяне і цяпер такое адчуваньне, што толькі я ўспрыняў літаратуру ўсур’ёз і зрабіў яе асновай свайго жыцьця. “Яны проста пісалі кніжачкі і трахалі ўсім мазгі – а ты, дурань, узяў і паверыў…” – як сказаў мне неяк адзін знаёмы з 90-х. У гэтым была свая праўда. Каб пазбавіцца ад чытацкага ачмурэньня і пачаць пісаць сваё, гаворачы сваім голасам і не абарочваючыся штохвіліны на настаўнікаў, мне спатрэбіліся яшчэ гады й гады.

Чытайце працяг кнігі тут!

Чытайце папярэднія часткі кнігі Альгерда Бахарэвіча «Мае дзевяностыя»:

Разьдзел першы. 2018

Разьдзел другі. Школа

Разьдзел другі. Школа. Частка 2

Разьдзел трэці. Мова: гісторыя хваробы

Разьдзел трэці. Мова: гісторыя хваробы. Частка 2

Разьдзел чацвёрты. Студэнт з Гораду Цемры

Разьдзел чацвёрты. Студэнт з Гораду Цемры. Частка 2

Разьдзел пяты. Шэф у гістэрыцы

Разьдзел пяты. Шэф у гістэрыцы. Частка 2

Комментировать