Арт

Альгерд Бахарэвіч. Мае дзевяностыя. Мова: гісторыя хваробы

Альгерд Бахарэвіч. Фота: Юлія Цімафеева

 

“Беларушчына”, мова, малады Вольскі, літаратура з 1990-х – у працягу шчырай аўтабіяграфічнай кнігі Альгерда Бахарэвіча. Папярэднія часткі можна пачытаць тут.

Вірус

Вірус беларушчыны я падхапіў яшчэ ў канцы 80-х – і вельмі хутка хвароба перайшла ў хранічную стадыю: так я і пражыў да сёньняшняга дня і ні пра што не шкадую. Самое слова “беларушчына”, дарэчы, мне ніколі не падабалася, ёсьць у ім нейкія бяздумныя ахвярнасьць і фанатызм, а яшчэ абмежаванасьць і, галоўнае, адсутнасьць самаіроніі, той гаючай самаіроніі, на якой заўжды трымалася мастацтва. І пры гэтым тэрмін “беларушчына” не ахоплівае ўсяго, што адбываецца пад яе сьцягамі – ён ня ўлічвае цудоўнай і трагічнай разнастайнасьці маёй унікальнай і няшчаснай радзімы. Ну, ды бог зь ім. Раскажу, як усё пачыналася.

Моцна, але недакладна

Недзе ў самым канцы 1989 году бацька, які тады працаваў у Жодзіне і кожны дзень езьдзіў туды чыгункай, прынёс дахаты газэты, якія купіў у электрычцы. І сярод іх была газэта БНФ – ня памятаю ўжо, як яна называлася. Я ў той час прагна накідваўся на любое новае чытво, дык узяўся і за гэты баявы лісток, пачытаў – і мне спадабалася. Мне хацелася яшчэ – і я пачаў паляваць на нацыяналістычную літаратуру.

На дзіва, такая знайшлася – нібы толькі й чакала, калі я прачнуся.

Гэта быў зусім нечаканы погляд на краіну, у якой я жыў, і мне раптам зрабілася ясна, дзе я, хто я, у чым сэнс таго, што адбываецца навокал і чаго можна чакаць ад найбліжэйшае будучыні. Вядома, усё гэта цудоўна зрэзаніравала і з маім падлеткава-юначым пратэстным настроем – падсьвядома я ўжо тады шукаў альтэрнатыву ўсяму, з чым сутыкаўся, мне было важна заўжды бачыць супрацьлегласьць заведзенаму парадку, і так яно і засталося на ўсё жыцьцё. Як толькі нешта робіцца мэйнстрымам, я станаўлюся на бок альтэрнатывы або сам імкнуся яе стварыць. Гэта ня лечыцца, гэта арганічная частка мяне – як і мая беларускасьць.

Вядома, у тых першых адраджэнскіх выданьнях я найперш шукаў адказаў. Дзе я? Хто я насамрэч? Што адбываецца там, дзе я жыву – што тут было раней і што будзе?

Адказы былі ясныя, страшныя і нечаканыя.

Раней я думаў, што жыву ў Шабанах, у горадзе Мінску, у СССР, у краіне Чэхава, Талстога, Дастаеўскага, Пятра І, Леніна, Сталіна, Гарбачова... Усё навокал было ярка асьветленае расейскай культурай, а што там схавана ў ценю, ніхто не цікавіўся і не расказваў. БССР – усяго толькі адміністратыўная адзінка, як штат у ЗША.

Чытайце папярэднія часткі кнігі Альгерда Бахарэвіча «Мае дзевяностыя»:

Разьдзел першы. 2018

Разьдзел другі. Школа

Разьдзел другі. Школа. Частка 2

Ніхто навокал у маім асяродзьдзі па-беларуску не гаварыў, а калі б камусьці гэта і прыйшло ў галаву, яго б палічылі псыхічна хворым. Вядома, дзе-нідзе беларуская мова чулася: найперш яна асацыявалася з галасамі футбольных камэнтатараў, якіх парадыявалі шабаноўскія хлопцы, гуляючы на школьным стадыёне: “Мяч трапляе прама ў бэльку! Гы-гы-гы!” Гэта з тых часоў – неўміручае:

“Моцна, але недакладна!”

Камэнтатары: Новікаў і Навіцкі. Ад каго яшчэ можна было пачуць літаратурную беларускую? Ад напышлівых тэлевізійных дзядзек у барэтах… Гэта іх называлі інтэлігенцыяй. З экранаў яны вярзьлі розную лухту, якая ня мела нічога агульнага з навакольнай рэчаіснасьцю. Настаўніца беларускай мовы па-за ўрокамі гаварыла чыста па-расейску і нацыяналістаў не любіла. Самі нацыяналісты замільгалі ў тэлевізары ўжо пазьней. Ну вось, мабыць, і ўсё. Мова, якая існуе толькі як сымбаль чагосьці, але па-сапраўднаму не жыве – такой мы яе ўспрымалі.

Ясная рэч, мова маёй бабулі таксама была хутчэй беларуская (яна родам з Гіравічаў Валожынскага раёну, пераехала ў Менск у 1950-м, але так да канца жыцьця і гаварыла па-свойму, як і ўсе бабулькі ў Дражні). Зразумела, што езьдзячы ў вёскі да яе сясьцёр, я чуў, ня мог ня чуць апошнія гукі жывой беларускай гаворкі. Аднак што дазволена бабулям, тое сорамна дазваляць сабе гарадзкому, культурнаму чалавеку.

І тут на табе!

Сьвет перакуліўся.

Адчуй сябе Калюмбам

Высьветлілася, што я жыву ў краіне пад назвай Беларусь, паняволенай некалі магутнай усходняй імпэрыяй. Краіне з багатай і цікавай гісторыяй – і гэтую гісторыю, нашу гісторыю, імпэрыя імкнулася ад нас схаваць. Высьветлілася, што я жыву на нязьведаным затанулым кантынэнце, поўным таямніцаў і скарбаў – і ёсьць надзея, што гэты чароўны кантынэнт можа ўсплыць, што ён зноў зробіцца рэальнасьцю і мы акажамся на ім гаспадарамі. Свае на сваім, свае за сваё. Гэта быў шок. Гэта было шчасьце першаадкрывальніка. Гэта была гордасьць паўсталага раба.

Высьветлілася, што тая сьмешная, вясковая і ўбогая мова савецкіх графаманаў, якой нас неахвотна і з садысцкай асалодай, нібы наўмысна, толькі каб лішні раз памучыць, вучылі ў школе – гэта адзін са скарбаў, якія належаць усім беларусам. У тым ліку і мне. І гэта было вельмі крута – мець сваю мову, не такую, як ва ўсіх. Гэта таксама напаўняла гордасьцю і вымагала нейкіх учынкаў.

Высьветлілася, што нехта мае сьмеласьць прамовіць уголас тое, што мы ўсе пачыналі пакрысе разумець і так: сыстэма, у якой жылі мы і нашыя бацькі, была прагнілая, крывадушная, яна вучыла нас фальшу і падману. Захад быў яркі, справядлівы і вольны – Масква была турмой народаў і магілай дэмакратыі.

Я пра гэта здагадваўся, але савок ува мне ўпарта казаў, што варта маўчаць, каб не было бяды. І баяўся я не за сябе – за тату і маму. Да чаго ж глыбока сядзеў у нас гэты паскудны жах… Каб вытруціць яго, мне спатрэбілася дзесяцігодзьдзе ўпартай барацьбы з сабой – што ўжо казаць пра старэйшае пакаленьне, якое так і не пазбавілася ад савецкіх страхаў. Лукашэнкаўская сыстэма вярнула іх людзям – страхі гарантавалі ёй перамогу.

Я думаю, што гэта цяжкая і балючая праца – забіваць у сабе саўка. Яна вымагае штодзённай практыкі, вымагае ўчынкаў насуперак сабе, вымагае нейкага безагляднага культу свабоды – інакш нічога ня выйдзе. Кожны кампраміс з гэтай дзяржавай дае твайму ўнутранаму саўку шанец пачаць усё спачатку. Але тады я яшчэ ня ведаў, што кампрамісы непазьбежныя. Я рабіў адкрыцьцё за адкрыцьцём.

Высьветлілася, што імпэрыя памірае – яшчэ трошкі, і мы будзем вольныя. Трэба толькі дапамагчы дарослым наблізіць яе канец. Натхніўшыся, я пачаў пісаць у сваім школьным дзёньніку: “Сьмерць савецкай імпэрыі!”, “Жыве Беларусь!” і ўсё такое іншае – пісаць проста на вокладцы, так, каб бачылі ўсе настаўнікі. І яны бачылі – і падціскалі хвасты. І гэтая беспакаранасьць толькі дадавала ўпэўненасьці ды нахабства.

Высьветлілася, што ёсьць верагоднасьць, у якую цяжка паверыць: мая маладосьць пройдзе ў незалежнай эўрапейскай краіне, такой, як Швэцыя, Францыя, Італія, як любая майму сэрцу ФРГ… Ад такой пэрспэктывы займала дух. Гэта цяпер беларуская незалежнасьць – нешта рэальнае, нешта такое, што ўспрымаецца само сабой. А тады сама мара ўжо ўспрымалася як учынак, ад самога ўяўленьня пра такую будучыню можна было звар’яцець. Бо ў гэта верылася і ня верылася адначасова.

Высьветлілася, што ёсьць “Пагоня” і бел-чырвона-белы сьцяг. Прыгожыя, сьмелыя знакі нонканфармізму – і яны: нашы! То бок я маю поўнае права іх насіць і ганарыцца.

Усё гэта страшэнна мяне захапіла, узрушыла, зацягнула ў свае віры – у маім жыцьці раптам зьявіўся новы сэнс.

Мроя

Аднак мне ўсё роўна было мала. Урэшце, гэта была ўсяго толькі новая ідэалёгія – а я ў тыя часы ўжо быў чалавекам, які пакланяўся жудаснаму, вясёламу і ненасытнаму паганскаму богу, імя якому: мастацтва. Безь яго ўсё падавалася занадта простым і прэсным. Мастацтва было і застаецца самым важным апраўданьнем майго жыцьця.

І таму, відаць, значна больш за бээнэфаўскія газэты, улёткі і патрыятычныя кніжкі на мяне паўплывала “Мроя”.

Упершыню я пачуў і пабачыў іх, напэўна, на тэлевізіі – і пляваць, што гук і карцінка былі жахлівай якасьці, галоўнае: гэта быў беларускі рок. І выконвалі яго стылёва апранутыя, нахабныя, маладыя, валасатыя і супэрталенавітыя хлопцы. Потым я знайшоў іхныя постэры і павесіў на сьцяну, проста над сваім ложкам.

А на маім стале, за якім я рабіў урокі, зьявілася “плытка”, або, па-нашаму, кружэлка пад назвай “Дваццаць восьмая зорка” – знакаміты альбом “Мроі”, запісаны на “Мэлёдыі”. У той час бацька аддаў мне свой стары прайгравальнік, і я без супынку круціў песьні з таго альбому: “Кастрычніцкі цягнік” і “Апошняга інспэктара”, і “Аўстралійскую польку”, і “Краіну крывавых дажджоў”, і “Зямлю”…

На “Мрою” я падсадзіў і Лёху – ён таксама ведаў шмат іхных песьняў на памяць. Я ставіў “Мрою” і майму зусім маленькаму тады брату: “Шмат вякоў продкаў шанавалі, а цяпер брудна лаемся… ” – маркотна цягнулі мы зь ім усьлед за Вольскім, і ўглядаліся ў цемру за акном, чакаючы, пакуль вернуцца з працы бацькі.

“Мроя” – ідэальны прыклад таго, як супалі час, месца і талент. Па скуры прабягалі дрыжыкі, калі Лявон усклікваў злавесным голасам:

“А сыны яе незьлічоныя,

Бесклапотныя, нехрышчоныя,

Не турбуюцца, не хвалююцца,

Толькі піць і спаць не лянуюцца!”

Амаль 30 гадоў мінула! – а тыя дрыжыкі прабягаюць зноў і зноў. І хоць у тыя часы хрысьціцца мне зусім не хацелася, а хацелася быць бесклапотным, лянівым, піць і спаць, патас мроеўскіх песьняў быў мне блізкі і зразумелы. Бо як ты не запомніш і не адчуеш сваім такое:

“Зьзяюць сваёй чысьцінёю платныя прыбіральні,

Храмы мінулых стагодзьдзяў

Зьзяюць дзіркаю чорнай…

Месяц халодным сьвятлом

Шчодра нам сьвеціць уночы,

Нам няма дзе падзецца

Ад надакучлівых думак…”

Праз чвэрць стагодзьдзя я нарэшце задумаўся, прасьпяваўшы зь Юляй дома пад гітару гэтую настальгічную песьню: вось жа, даліся ім тады гэтыя платныя прыбіральні… Знайшлі сабе ворагаў. І што нас у гэтым так дратавала? Платныя прыбіральні – гэта ж добра і правільна. Лепш спраўляць патрэбы ў чысьціні і цеплыні, чым пад кустом, дзе цябе ў любы момант могуць схапіць мянты. Але я разумею, разумею: на зары капіталізму плаціць грошы за тое, каб адліць ці пакакаць, успрымалася як пошласьць, мяшчанства, буржуйства.

А мы вельмі не хацелі быць буржуямі. Мы хацелі быць анархістамі. Так я і пражыў свае дзевяностыя: разрываючыся паміж нацыяналізмам і анархізмам, ВКЛ і панкам, высокай літаратурай і грубай музыкай, захапленьнем заходняй культурай і дэмакратыяй і неабходнасьцю жыць тут, дзе неўзабаве не стала ні свабоды, ні культуры. Вечна паміж. Паміж расейскамоўнымі сябрамі і беларускай мовай. Паміж жаданьнем уцячы і патрэбай нешта зрабіць тут і цяпер. Паміж “no future for you” і “Беларусь у Эўропу!”

І выбраць нешта адно было немагчыма. Тады я яшчэ ня ведаў, што выбіраць трэба сябе. Заўжды трэба выбіраць сябе. Сябе і тых, каго любіш.

Канцлер, то бок Лявон, быў для мяне, як кажуць, іконаю стылю. І калі ў 1993-м я ўпершыню ў жыцьці чытаў свае вершы на сапраўднай літаратурнай імпрэзе – у кампаніі менскіх авангардыстаў і самога Лявона – я хваляваўся так, што ў мяне дрыжалі рукі. Мне падабалася ўсё: ягоная манера трымацца на сцэне і размаўляць, вопратка, іронія, тэксты, малюнкі… Ішла ад яго нейкая сіла – вясёлая сіла і абаяльнасьць. Так, іронія, упэўненасьць і абаяльнасьць – гэта пра Вольскага. І мне вельмі хацелася навучыцца гэтым загадкавым і, як я зразумеў пазьней, самым неабходным у жыцьці мастака рэчам.

Трэба сказаць, што Макс, Слава і Лаўрэнцій майго захапленьня “Мрояй” не падзялялі. Для іх увесь гэты малады беларускамоўны рок быў занадта патасны, занадта плякатны і прымітыўны, а тэмы песьняў дык і наогул чужыя. Не, супраць беларускай мовы мае сябры нічога ня мелі – але лічылі, што на ёй можна рабіць нешта значна больш цікавае і арыгінальнае. І зрабіць гэта мусілі мы. Рафінаваны “Уліс”, які я тады таксама апантана слухаў, успрымаўся імі крыху лепей – але расейскі рок быў для іх эталёнам. І тады, каб памірыцца, мы ставілі ўкраінскі.

Танці і іншая “музика”

Я думаю, што ўкраінцы паўплывалі на мяне ня менш за “Мрою”. І гаворка тут перш за ўсё пра дзьве незабыўныя каманды, запісы якіх гучалі ў мяне дома ледзьве не штодня:

“Воплі Відаплясава” і “Браты Гадзюкіны”.

Ад другіх у памяці застаўся толькі адзін гіт, “Наркаманы на гародзе”.

А вось пра ВВ варта расказаць асобна.

Упершыню я пачуў іх на нейкім канцэрце па ЦТ (пэўне, у праграме “А”) і гэтыя чацьвёра фрыкаў скарылі мяне надоўга. Найперш песьняю “Танці” зь яе геніяльным панкавым гітарным пройгрышам, немудрагелістай партыяй басу, наўмысна тупаватым тэкстам і непаўторна-падступным голасам Алега Скрыпкі. А былі ж яшчэ расейскамоўная “Товарищ Майор” і адна з улюбёных, можна сказаць, гімн маіх дзевяностых: “Музика”:

«Що б таке зробити,

Коли нема роботи,

Чи то пляшку з друзями роспити,

Чи книжку почитати…»

Гэта была страшэнна цікавая эстэтыка, грымучая сумесь, якая не магла не выбухнуць і не зачапіць: зьедлівы і трапны зьдзек з саўка, атмасфэра вясковага клюбу, украінская мова плюс клаўнада. ВВ канчаткова ўпэўнілі мяне, што музыку, якую я любіў, цалкам можна рабіць па-беларуску – украінцы ж змаглі, чаму б і нам не паспрабаваць. І я вырашыў, што зьбяру свой гурт і грацьму беларускамоўны панк. Так яно і адбылося. Але пра гэта – у іншай частцы кнігі.

Партрэт муляра ў юнацтве

Мая асабістая моўная рэвалюцыя перамагла ў 1991-м. Я пачаў адказваць па-беларуску ля дошкі, найперш на ўроках гісторыі – дзелячыся з настаўнікам і клясаю ўсім тым, што вычытаў у “Кароткай гісторыі Беларусі” Ластоўскага. Школа, нагадаю, была абсалютна і безнадзейна расейскамоўная, як і ўсе без выключэньня менскія школы. Так што фармальна такога права – адказваць па-беларуску – я ня меў, гэта дазвалялася адно на белмове і белліце. Але ніхто мяне спыніць ужо ня мог – настаўнік толькі разводзіў рукамі: ён таксама глядзеў тэлевізар і разумеў, куды дзьме вецер.

І ўсё ж самы сьмелы і сьмешны рэвалюцыйны ўчынак я зьдзейсьніў на іспыце ў УПК у 1992-м.

УПК (Учебно-производственный, то бок, комбинат) – такая форма школьнага навучаньня ў старэйшых клясах, калі пасьля заняткаў або замест іх ты мусіў атрымліваць навыкі нейкай “нармальнай”, “пралетарскай” прафэсіі. Высакалобых марнатраўцаў дзяржаве было зашмат, калі ўсе пойдуць у студэнты – хто працаваць будзе? Так што кожны школьнік мусіў авалодаць якой-небудзь карыснай спэцыяльнасьцю. Сыстэма працавала чыста па-савецку: хто меў блат або пяцёркі па ўсіх прадметах – атрымліваў найлепшыя месцы ў тым УПК. Такія школьнікі маглі, скажам, вучыцца на кіроўцу – і потым здаць на правы. Найгоршых пасылалі на самую чорную работу. Большасьці даставаліся абсалютна звычайныя спэцыяльнасьці. Мяне, Славу і Макса выправілі вучыцца на муляраў.

Некалькі разоў на тыдзень мы езьдзілі ў раён Аўтазаводу і займаліся там тэорыяй мулярскай справы ў маладога вясёлага майстра. Той быў пафігістам і хутка скеміў, што ні яму, ні нам гэтыя заняткі ня надта патрэбныя – таму далей за тэорыю ў нас справы ня йшлі; часьцяком ён, адзначыўшы ў журнале, наогул адпускаў нас дамоў.

Але прыйшоў момант іспыту – мы добрасумленна вывучылі пару старонак падручніка і жвавенька расказалі іх зьмест перад камісіяй. Свой адказ я загадзя пераклаў на беларускую – і мой выступ зрабіўся поўным трыюмфам: агаломшаная камісія, якая не зразумела ні слова, толькі раты разявіла і прысудзіла мне нейкі там разрад. Як і маім сябрам. Так што першай прафэсіяй у нашым жыцьці зрабілася мулярства – пра якое я дагэтуль ня маю аніякага ўяўленьня.

Тутэйшыя

Мне ня надта хочацца гэта прызнаваць – але мушу: на тое, як я пражыў свае дзевяностыя, неверагодна паўплывала адна культавая кніжка, якую я прачытаў яшчэ ў школе.

Зборнік пад назвай “Тутэйшыя. Творчасьць сяброў таварыства”. У ім я, апантаны чытач і паэт-пачатковец, знайшоў якраз тое, што шукаў: выразную і жывую альтэрнатыву ўсёй той нуднай і шэрай школьнай беларускай літаратуры.

Зборнік адкрываўся файным чатырохрадкоўем Сержука Сыса – я запомніў гэты верш адразу ж і паўтараў як нейкі заклён:

Ноч. Павуціньне сноў.

Дзень. Павуціньне спраў.

Скажаш, нібыта ўкраў

Некалькі нечых слоў...

Шмат вершаў з гэтай кніжкі я вывучыў на памяць: Глобуса, Сьцяпана, Сапач, іншых… Неяк на ўроку беларускай літаратуры нам задалі знайсьці самім нешта сучаснае і прадэклямаваць наступным разам. Лаўрэнцій выпрасіў у мяне кніжку і прачытаў “Каляндар” Сьцяпана, а я – “Зімовы лес” Глобуса, які дагэтуль не забыўся і ўспамінаю часам, выбіраючыся сьнежным днём зь Юляй за горад або ў парк:

“Што ні раблю – адны памылкі спрэс,

Я сам сабе ствараю перашкоды,

Працуючы, калі патрэбны продых,

І праца ў рэшце рэшт губляе сэнс.

Зьбяруся і паеду ў зімні лес,

Дзе існуе гармонія і згода,

Спакойна сьпіць зьнямелая прырода,

У белай форме – самы чысты зьмест”.

Зборнік “Тутэйшыя. Творчасьць сяброў таварыства” я купіў досыць выпадкова – зайшоў у кнігарню, пабачыў кніжку, якая нічым, здаецца ня вабіла… пагартаў… і аддаў усе грошы, якія бацька даў мне ў той дзень на дробныя выдаткі. Гэтаксама здарыцца пазьней з “Шляхціцам Завальням”, яшчэ адной кніжкай, якая вельмі на мяне паўплывала. І са зборнікам іранічных эсэ Ўладзімера Арлова “Мой радавод да пятага калена”, якую я перачытаў разоў дзесяць…

Але спачатку былі “Тутэйшыя” – дзякуючы ім я пачаў пісаць сур’ёзна і мэтанакіравана і зразумеў, што ад беларускай літаратуры мне ўжо нікуды не падзецца.

Я даваў яе чытаць самым розным людзям – аднаклясьнікам, музыкам, сваякам, і нязьменна патрабаваў вярнуць. Але аднойчы забыўся – акурат тады, калі “Тутэйшыя” ўжо перасталі ўспрымацца мной як недасяжныя літаратурныя велічыні.

Тады, на пачатку 90-х, гэтая кніжка дапамагла мне зрабіць калясальны прарыў у вывучэньні мовы – мой лексыкон узбагаціўся на пару сотняў адметных і патрэбных словаў, а галоўнае: я адчуў, што гэта мая, гарадзкая беларуская мова, што гэта мова, створаная для чагосьці большага, чым вёска і партызаны, я пачаў адчуваць “гармонію і згоду”. А яшчэ ацаніў… Як бы лепш гэта апісаць? Напэўна, вось так, рызыкоўна: ацаніў стылёвую эўрапейскасьць іх беларушчыны. Тое, што я заўжды лічыў важным у ёй падтрымліваць і разьвіваць.

Я бяру ў рукі кнігу і гляджу на сьпіс аўтараў. У тыя гады некаторыя зь іх былі для мяне вялікімі недасяжнымі аўтарытэтамі. Некаторыя, ня ўсе. Але я дзякую ім за той зборнік: навокал мяне не было ніводнага беларускамоўнага чалавека, і гэтыя паэты, пісьменьнікі, перакладчыкі былі адзінымі, з кім я мог гаварыць па-беларуску пра новую літаратуру, пра сябе, пра сьвет: у думках, нячутным шэптам; мае самыя змрочныя дні запаўняліся іхнымі галасамі, і рабілася лягчэй, і хацелася жыць, чытаць, пісаць. Шмат з кім я пазьней пазнаёміўся асабіста – беларуская літаратура малая, задушлівая, як цесны, пракураны рэдакцыйны пакой, і калі ты пішаш, дык рана ці позна з усімі сустрэнешся: з вартымі і ня вартымі, зь сярэднімі, пасрэднымі, вялікімі, маладымі, старымі...

Гэтыя мае знаёмствы з колішнімі “Тутэйшымі” атрымаюцца вельмі рознымі. З кімсьці і цяпер цікава сустрэцца, выпіць кавы ці віна і пагаварыць пра людзей і літаратуру, з кімсьці мы выступаем на адных сцэнах і нашыя прозьвішчы можна пабачыць разам на сайтах і ў сьпісах самых вядомых літаратараў, з кімсьці мы даўно не вітаемся, хтосьці страціў маю павагу, хтосьці даўно памёр. Хтосьці працягвае пісаць – а хтосьці кінуў, а хтосьці яшчэ піша, а лепш не пісаў бы. Хтосьці мог напісаць больш і лепш, але ўжо ніколі не напіша. Хтосьці жывы клясык – а хтосьці проста літаратурны чыноўнік, пагарджаная мной разнавіднасьць чалавека… Хтосьці абвесьціць сябе гуру, пакутуючы ад недастатковага прызнаньня – а пра кагосьці і гаварыць ня хочацца. І непазьбежна думаеш пра сябе: а ты кім зробішся праз трыццаць гадоў? Хочацца – або мёртвым, або вольным. Але толькі не начальнікам, не чыноўнікам і ня гуру. Хочацца застацца зь літаратурай – а не каля яе.

Сыс

З Анатолем Сысом я бачыўся і гаварыў усяго тройчы, таму не магу сказаць, што насамрэч быў зь ім знаёмы. Наша першая размова была кароткая, але зьмястоўная. На літаб’яднаньні “Крыніцы” ў 1992-м ён папрасіў прыкурыць ад маёй цыгарэты. Я працягнуў яму запаленую “саюз-апалоніну”, заціснутую паміж пальцаў. “Хлопец! – цярпліва прамовіў клясык. – Так мужыкі не прыкурваюць. У арміі сказалі б: што ты мне пізду даеш?” Памятаю хамскія выкрыкі Сыса з залі падчас імпрэзаў, ён абражаў усіх: мужчын, жанчын, знаных, пачаткоўцаў, вечна хадзіў бухі і быў, напэўна, сапраўдным панкам, у адрозьненьне ад мяне.

Не скажу, што я любіў яго вершы, але дзесяць-пятнаццаць – сапраўды амаль шэдэўры, якія хочацца чытаць і перачытваць. Калі Сыса называюць паэтам-шаманам, я ківаю, такі ён і быў, а як чалавек ён ніколі не выклікаў у мяне сымпатыі: але хто сказаў, што добры паэт абавязаны быць сымпатычным чалавекам? Геніяльнасьць Сыса для мяне не відавочная, а яго змарнаваны талент неаспрэчны, поза сьвятога, у якую ён сябе ставіў, была сьмешная, а поза блазна – панылая, і ўспаміны мае пра яго зусім нецікавыя, на гэтым і скончу.

Яшчэ з таго зборніка мне вельмі запомнілася апавяданьне “Ўпрочкі” Пятра Васючэнкі – як і апавяданьне Вінцэся Мудрова “Палонны чорнага стэпу”. А яшчэ пераклады Ігара Бабкова зь Лі Бо…

Шупа

І яшчэ адзін пераклад – апавяданьня “Кахай” эстонскага пісьменьніка Аво Юпруса. А зрабіў яго Сяргей Шупа – перакладчык, тонкі знаўца літаратуры і неверагодны паліглёт, чалавек, які зьявіцца ў маім жыцьці ў 2007-м і будзе рэдактарам самых вядомых маіх кніг, а яшчэ сябрам і суразмоўцам, тым, хто адкрые мне мой Менск, навучыць нарэшце правільнай беларускай мове, ня раз падтрымае ў цяжкі час і верне мне веру ў сябе.

Чытайце папярэднія часткі кнігі Альгерда Бахарэвіча «Мае дзевяностыя»:

Разьдзел першы. 2018

Разьдзел другі. Школа

Разьдзел другі. Школа. Частка 2