«Яшчэ не памёр тут апошні паэт». Нататкі на палях вершаў Алеся Ліпая
Прыгажосць схавана пад снегам, а талент і памяць не згаснуць ніколі. У першую гадавіну смерці беларускага выдаўца і журналіста Алеся Ліпая «Журнал» перачытаў вершы з яго трох паэтычных зборнікаў.
Пра паэзію, Бога і самога сябе
Два гады таму Алесь Ліпай прысутнічаў на свяце паэзіі «Дух — гэта, людзі, Я», якое ладзіцца ў памяць паэта Анатоля Сыса.
«У Анатоля былі свае адносіны з богам, праз такіх таленавітых людзей, такога таленавітага паэта, як ён, на зямлю прыходзіць бог», — сказаў тады Ліпай.
Гэта было прамоўлена шчыра. І – вельмі далікатна. З разуменнем складанай асобы паэта. Тое былі не толькі кранальна-памінальныя словы пра Сыса, але і напамін пра сутнасць паэзіі і ролю мастака наогул. Напамін — ціхі і цвёрды — найперш самому сабе. І жаданне самому адпавядаць максыме пра Паэта і Бога, выказанай тады прылюдна.
Праз год з жыцця сыйшоў і сам Алесь. І цяпер настаў час сказаць і пра яго: праз такіх таленавітых людзей, як Алесь Ліпай, на зямлю прыходзіць Бог…
У Ліпая ёсць выразна-суворы паэтычны радок, падобны да вострага мяча ў ножнах: «Яшчэ не памёр тут апошні паэт».
І гэта таксама праўда. А значыцца, Бог, які ёсць творца ўсяго існага, будзе прыходзіць на Беларусь яшчэ і яшчэ. Тое неаспрэчна, хоць сэрца і сціскаецца ад болю і крыўды за нашых творцаў.
Няма сумневу, што беларускія паэты будуць жыць доўга толькі ў адным выпадку. Калі іх краіна нарэшце зробіцца вольнай.
Нябёсы і смех ля дзвярэй
Як і кожны чалавек, паэт мусіць мець пачуццё самаіроніі.
І вось чытаеш вершы Ліпая, чытаеш… Вельмі сур’ёзнае светаадчуванне ў яго — міжволі адразу прыгадваецца Басё: «… І суворая, мужчынская размова з самураем».
Адкрываеш хоку самога Алеся, чытаеш адно за адным, паглыбляешся у яго паэтычны свет, падобны на далёкае, высокае неба, дзе жывуць сонца, аблокі і вецер, і ўсе нашы славутыя класікі.
І раптам апошняе хоку — як словы ля дзвярэй, калі размова між аўтарам і чытачом амаль скончана, і прыйшоў час развітвацца:
Напішаш хоку —
і ўжо ўважаеш сябе,
няйнакш, японцам.
І ўсмешка адразу асвятляе вашы твары, і неба не здаецца больш далёкім.
Алесь Ліпай на прэзентацыі сваёй кнігі «Абдымкі», Мінск, 29 кастрычніка 2017 года. Фота: Сяргей Балай
Пытанні, агучаныя ў дарозе
Дэбютныя кнігі паэзіі звычайна падобныя на першыя крокі дзіцяці. Няўдалыя, кароткія. Хутчэй, баязлівыя, чым смелыя.
У Ліпая не так. Яго першая паэтычная кніга «Пад сьнегам» (2001), куды ўвайшлі вершы 1980–1990-х гадоў, уражвае сваёй мастацкай спеласцю і жыццёвай мудрасцю. Там гучаць такія пытанні, якія здольны задаваць сабе толькі паэты ў сталым веку. Альбо паэты, падобныя на Максіма Багдановіча, якія пэўна ведаюць, што іх век нядоўгі.
Куды ты пойдзеш ад свайго народу?
І ўсё ж перад намі малады паэт. Непасрэдны, дапытлівы, з вялікім адкрытым сэрцам. І чулай душою, што ажно трымціць ад думак і эмоцый. Гудзіць, нібыта правады тэлеграфных слупоў, па якіх без упынку ляцяць словы, бягуць весткі, спяшаюцца начныя споведзі і ранішнія вітанні.
А з каляровага здымка на нас глядзіць сам паэт у белай кашулі, пасміхаючыся аднымі куткамі вуснаў. Надпіс унізе зроблены яго рукою: «З доўгай дарогі да Вас. Алесь Ліпай».
Маладым заўсёды здаецца, што яны ведаюць больш за ўсіх. Але тут, хутчэй, the Future Continuous Tense: Алесь не вярнуўся з падарожжа, каб стомлена, але задаволена, працягнуць нам сваю кнігу — цяпер чытайце! Ён крочыць далей. Шлях доўжыцца, адлегласць павялічваецца. І падае, падае долу з маўклівага неба белы снег.
А пад ім — Радзіма, родная вёска, спадзевы на шчасце, паразуменне, каханне, сяброўства… І ціхі голас паэта з-пад белай заслоны:
А мне — баліць. А мне баліць!
Зборнік «Пад сьнегам» — даверлівыя, пранікнёныя лісты Ліпая да чытачоў, з подпісамі і датамі. Аб усім на свеце, што ён бачыць у дарозе.
Пад адной вокладкай месцяцца вершы, якія вельмі адрозныя па змесце і форме. Стылізацыі пад народныя песні. Любоўна-інтымная лірыка. Рамансы. Вершы пра студэнцкія гады і сяброў, якім час сыходзіць у войска. Гімны беларускім скаўтам. Паходныя маршы. Вершы ў прозе і вершы-блюзы. Востра-палітычныя байкі. Вершы-маналогі ад імя слынных людзей і літаратурных персанажаў. Санеты, гекзаметры і акравершы. І яшчэ шмат чаго.
Напрыканцы кнігі, якая пакрысе быццам сцішвае свае боль і роспач, бо прыходзяць доўгачаканыя сон і разуменне — паэма «Калыханка»:
я спасьцгіну новую праўду,
што Радзіма мая ўва мне.
У тым, як пасаджаны першы літаратурны сад Ліпая, бачная руплівая асэнсаванасць, прыгожая гаспадарлівасць. А між раўнюткіх шэрагаў дрэў нібыта на падстаўках стаяць каляровыя рэпрадукцыі твораў мастака Ягора Батальёнка.
Сам паэт адзначае, што гэтыя карціны «цудоўным чынам супалі з настроем майго жыцьця». Як вось гэтая – «Дзе сон-трава» (1986).
У цэнтры крочыць дзяўчына з доўгімі распушчанымі валасамі. Яна ідзе па адкрытай прасторы, якую сціпла-таямніча асвятляе блакітнае месячнае святло, падобнае на мора на золку. Ціша. Туман. Дрэвы наперадзе як шырока адчыненая брама. І далей — бачыце? — таксама ўзвышаюцца дрэвы, якія ўтвараюць пары (такое сапраўды можна сустрэць у беларускіх лясах). Між імі можна прайсці далей, глыбей — у сад, кнігу, мастацтва, чалавечую душу.
А поруч на кніжным развароце — прыгожыя паэтычныя радкі. Прыгожыя і вельмі неспакойныя, з непрытоеным жалем і адчаем:
Ціха-ціхенька выйду з хаты,
Быццам злодзей ці дабрадзей.
Здэцца, сёнач нейкае сьвята?
Дык чаму ня бачна людзей?
Вёска кінута імі ў немач,
Як скарынка чэрствая ў гразь;
Ціш і цемра. Вось толькі неба
Жмурыць вочы зьвярыных зграй.
Пытанні напаўняюць сэрца Алеся Ліпая, як калодзеж вадою. І гэта вельмі добра – калі пытаюцца ўслых аб самым важным.
Герой і Антыгерой
Алесь Ліпай — Герой сваёй паэзіі. Гэта ягоныя заклікі, споведзі, малітвы, размовы з сябрамі, прызнанні ў каханні, назіранні, думкі, сны, мары, дзеі і рухі мы чуем і бачым у вершах. Гэта толькі ягоны голас.
І гэта сам Герой развітваецца з намі:
Ня так, як воск па сьвечцы цёк,
і не сьлязой па нечых скулах,
а зьнічкаю маё жыцьцё
праз вашы лёсы прамільгнула. —
Занадта хутка.
Я ня вы –
канаў жыцьцёвае заданьне:
даруйце, што ня ўсьпелі вы
тым часам загадаць жаданьне...
Але ў паэзіі Ліпая ёсць і Антыгерой. Гэта не абстрактная грамадзянская кволасць ці душэўная чэрствасць, не Пані Смерць, не д’ябал.
Антыгерой — доўгі, змрочны цень ля ног Героя. І ў яго ёсць імя, якое добра вядомае ўсім нам. У адным са сваіх вершаў Ліпай называе яго «пацуком з-пад Шклова» і ловіць у пастку «байкі».
Герой — смелы, адважны, ён наўпрост звяртаецца да Антыгероя (мы, чытачы, — міжвольныя сведкі). І тады паўстаюць, як горы, вершы-прароцтвы:
Надыдзе час, і люд захоча праўды.
І нават не яе, а толькі помсты
За тыя беды і за тую беднасьць,
Куды завёў ты грамадзянаў простых.
А з помстай да людзей прыходзіць еднасьць.
Герой нарадзіўся ў вёсцы, і яму добра знаёмая моц народнага гумару — дык атрымай, Антыгерой, горкую як рэдзька эпіграму:
Але ж гэта ня можа цягнуцца бясконца:
Пасячы хоць усіх пеўняў, а ўзыдзе сонца.
На ўскрайку верша
У адной са сваіх кніг Алесь Ліпай пакінуў нам загадку. Я ўжо шмат дзён разважаю над ёю. Нібыта ключы, падбіраю словы і рыфмы, цярпліва шукаю адзіны, правільны адказ. Пакуль нічога не атрымліваецца, але я не пакідаю спробаў.
У адным са зборнікаў Ліпая (наўмысна не кажу, у якім, каб зацікавіць вас пачытаць яго кнігі) зляцелі апошнія радкі верша — рэдактар з карэктарам не ўпільнавалі:
Без прарокаў, вядома ж, нялёгка —
люд не ведае, што рабіць:
ці то заўтрашняе галёкаць,
ці то сённяшняе згубіць.
На Радзіме няма прарокаў,
Бо прарок бы ўстаў і сказаў:
Менавіта так, двухкроп’е. А потым пачынаецца абрыў. Белы-бялюткі аркуш паперы – як адхон пад снегам.
Падыходжу да ўскрайка верша, углядаюся, спрабуючы разгледзіць хоць нешта. Я вельмі жадаю пачуць, што сказаў прарок, бо гэта ўмацуе мяне, надасць веры.
Цішыня…
Памяць і радасць сыйдуцца разам
Год таму Ўладзімір Някляеў напісаў праніклівы верш памяці Алеся Ліпая.
Аднойчы, калі ў беларускіх інстытутах будуць вывучаць гісторыю нацыянальнага Супраціву, радкі з гэтага верша абавязкова прагучаць у напружанай цішыні кабінетаў, пад дапытлівым позіркам партрэтаў Кастуся Каліноўскага і братоў Луцкевічаў.
Не цяпер. Не цяпер. Не цяпер.
А калі? Невядома нікому.
І як зьвер, і як зьвер, і як зьвер,
Зарываесься ў часу салому,
У ашмецьце газэт і шпалер.
А чаму не цяпер? Бо ня час.
Бо сьляпыя. Глухія. Нямыя.
На шпалерах — узоры не тыя,
У газэтах — даносы на нас.
А недзе поруч — у гэтым самым горадзе ці ў аддаленым беларускім мястэчку, малеча выйдзе да школьнай дошкі, каб у цёплым сонечным прастакутніку з радасным хваляваннем прачытаць напамяць верш Алеся Ліпая.
Які верш? Дый хаця б вось гэты, што пачынаецца так:
Моры бываюць розныя:
Спакойныя або грозныя,
Шумныя, ледзьве чутныя,
Блакітныя, каламутныя…
Так будзе абавязкова — аднойчы і назаўжды.
Чуеш, Алесь?
Чытайце далей:
Комментировать