Арт

Правілы жыцця Ўладзіміра Караткевіча. «Нецярпімасць да нецярпімасці — адзінае, што павінна рухаць светам»

26 лістапада — дзень народзінаў Уладзіміра Караткевіча. «Журнал» прыводзіць «правілы жыцця» нашага славутага пісьменніка ў найбольш яскравых цытатах з яго інтэрв’ю і дзённікавых запісаў.

Я не пісьменнік рамантычнага складу. Хто хоча, каб я яго паважаў — хай здасць гэта азначэнне, гэты ярлык у архіў. Я, можа, больш чым хто, авантурыст (хоць ніколі не шукаў у авантурах выгады), і жыццё падсоўвае мне і такіх людзей, і такія выпадкі, якія не назавеш штодзённымі.

 

Сапраўднае грамадства — гэта не мільён аднолькава напісаных нулёў, а мільён розных Асоб. Непаўторных і каштоўных. І кожны народ таксама непаўторны. Няма вялікіх і малых людзей, вялікіх і малых народаў, бо кожны спаўняе сваю місію.

 

Паўсюль дэвальвацыя ўсяго. Ва ўсходнеславянскія сярэднія вякі кошка, напрыклад, каштавала даражэй за каня і толькі крыху дзешавей за вала, працаўніка і памочніка. Кошкам была лафа! Паспрабаваў бы тады хто-небудзь утапіць жывы капітал, кацянят? Ого! А цяпер?

Тое самае і з грашыма, і з паэтамі. Раней на іх хаця прылюднай плахі не шкадавалі, і ў гэтым была павага. А цяпер — хіба што дзярмом зальюць. Ну, шчыра кажучы, самі і вінаватыя. Быў паэт або бог, або годны вораг.

А засталіся толькі вечныя (іх заўсёды хапала) лізаблюды. А астатніх так мала, што, можа, й не варта ўспамінаць. І каты, і арыстакраты, і паэты ў стадыі глыбокага падзення. Усіх хоць пруд прудзі.

 

На гістарычных сюжэтах я ствараю сваю матрыцу будучага. Калі ты ў пэўнай сітуацыі калісьці зрабіў так, а не інакш, то і праз сто, тысячу гадоў ты ў падобных абставінах зробіш у нечым падобны ўчынак. Кожны гістарычны сюжэт — гэта адкрытая размова з сучаснікам.

 

У нас, у Прыдняпроўі, норавы заўсёды былі і ёсць такія: калі гулянне — стаў апошні рубель, калі просіш — то ад душы, а пагражаеш каму-небудзь — яму не здабраваць!

 

Шчыра кажучы, я не збiраўся стаць пiсьменнiкам. Але пiсаць пачаў даўно, яшчэ ў школе. Пiсаў i вершы i прозу — у асноўным для сябе. Сёе-тое з маёй пiсанiны было змешчана ў школьным рукапiсным часопiсе. А аднойчы разам з сябрам вырашыў пабываць на радзiме нашага любiмага Янкi Купалы. Пешшу дайшлi да Вязынкi. Аб гэтым падарожжы я напiсаў i паслаў жонцы паэта Уладзiславе Францаўне лiст. Яна ўключыла яго ў зборнiк «Янка Купала. Збор матэрыялаў аб жыццi i дзейнасцi паэта». Так з’явiўся мой першы друкаваны твор.

Нецярпімасць да нецярпімасці — адзінае, што павінна рухаць светам, калі мы прэтэндуем на права звацца людзьмі.

 

На 1980 год палякі (перадавала польскае радыё на 1 мая) адпусцілі на рэстаўрацыйныя работы толькі ў адным Кракаве паўмільярды злотых. На нашы грошы 25 мільёнаў рублёў. Мы на Мір — тры мільёны. У нас — моцна знішчоны замак, у іх — адносна добры (пераважна зусім добры) стан помнікаў. Яны сваё вернуць з турыстаў стакрот. А мы?

 

Думаю, што я назіральны, часам нават вельмі. Памяць добрая на тое, што трэба. Што не трэба — забываецца адразу. Нават важнае з бытавога боку. Магу памятаць адценне, пах, імгненны вобраз — гадамі і забыць аб учарашняй важлівай, але нецікавай размове.

 

Творы, напісаныя пісьменнікам на ўзлёце сіл, часцей за ўсе і астаюцца яго лепшымі творамі, жывуць доўга. Думаю, што мала хто цяпер стане перачытваць «Астравы ў акіяне» Хемінгуэя, але тое, што ён напісаў на ўзлёце сваіх творчых сіл — «Па кім б’е звон», «Стары і мора» — будзе хваляваць яшчэ доўга.

 

Калі вытрымаем — значыць, тытаны і не памрэм. Калі не вытрымаем — туды нам і дарога, шэлег нам кошт і смецце нам магіла. І іншага мы не варты. І хай яны тады здыхаюць, такія ўладары думак і такі народ, не пераводзяць дарма хлеб.

 

Аднойчы ноччу над Дняпром раўла страшэнная навальніца. Мой бацька, які ўвогуле не вельмі любіў вершы, падышоў да акна, прыціснуўся лбом да чорнай шыбіны і, гледзячы некуды ў змрок, ціха сказаў:

Реве та стогне Днiпр широкий,

Сердитий вітер завива...

Я спытаў у маці, хто гэта.

— Шаўчэнка.

Дняпро, па маіх тагачасных пераконаннях, быў нашай, маёй ракой, і я спытаў:

— Ён наш?

— Ён украінец. Яны таксама на Дняпры. Ніжэй па плыні.

«Ніжэй па плыні» азначала тады для мяне «за Ляўкамі», апошняй павароткай ракі, якую я ведаў, Нішто сабе. Блізка. Суседзі. Свае.

 

Я ніколі не бяруся пісаць аб тым, да чаго ў мяне не ляжыць душа. Калі я ведаю, аб чым я хачу пісаць, я ведаю і як пісаць. Таму ў мяне практычна няма чарнавікоў. Ёсць толькі накіды сюжэта. Накіды гэтыя падобныя на галаваломку, сам чорт нагу зломіць.

 

З’явы прыроды і зараз для мяне цікавей за іншыя кнігі. Мне шкада, напрыклад, што будоўлі пагубілі найбольшую і найцікавейшую ў Мінску і наваколлі ферму тлей, заведзеную мурашкамі-“жывёлагадоўцамі” (трохі не даязджаючы да павароткі аўтобуса №38 з вул. Веры Харужай на бульвар Шаўчэнкі, на беразе ручаіны — Канавы). Надта цікавае жыццё там кіпела.

Я за тое, каб кожны народ, і ў першую чаргу мой, меў свой воблік, меў свой колер, свае адценні, быў непадобны да суседа, выклікаў пачцівае здзіўленне і жаданне яму наследаваць, жыць такім самым яскравым, непадобным, страшэнна прыцягальным жыццём.

 

Скажу вам па сакрэце: усё-такі прыемна, калі зойдзеш у бібліятэку і жартам спытаеш сваю кнігу, а бібліятэкарка разводзіць рукамі: «Прабачце, два месяцы як апошні экземпляр сцягнулі…». Або калі выпадкова сустрэнешся з выпадковым чалавекам, які выпадкова тваё штосьці чытаў і нават выпадкова запомніў тваё прозвішча… Слова за слова, глядзіш — разгарэлася спрэчка, а там — нехта некага і на лапаткі паклаў. Вось гэта мне падабаецца.

 

Я веру, што наша мова будзе жыць доўга. Беларускі ж народ напалову з гакам з вёсак, маленькіх мястэчак. І пакуль, прабачце, беларуская баба стаіць каля печы (або зараз ужо ля газавай пліты), нам няма чаго баяцца, што мы забудзем родную мову. А калі сур’ёзна, то многае залежыць ад кожнага з нас, ад нашых адносін да сваёй культурнай спадчыны.

 

Люблю напаўняць свой дзень так, каб у яго ўмясцілася чацвёра сутак, а за адно жыццё можна было пражыць дзесятак жыццяў.

 

Чытаць я пачаў у тры з паловай гады (можа, нават крыху раней, так што не помню, як вучыўся гэтаму), чытаць лацінкаю і пісаць — крыху пазней. Вершы спачатку голасам гаварыў і напяваў, а пасля на паперы пісаў, — год з шасці. Пасля апавяданні прабаваў пісаць і нават «міні-п’есы». Сам іх ілюстраваў.

 

Калі работы часова няма — то тады я іду ў мора з рыбакамі, лаўлю з імі рыбу, слухаю і прымаю ўдзел у іх размовах… Швэндаюся па самых глухіх кутках і фатаграфую (хай па-аматарску) старыя цэрквы, курганы, гарадзішчы, тыпы людзей… Еду ў іншыя гарады і прападаю там па кнігасховішчах ці ў розных цікавых людзей… Іду ў лес, раскладваю вогнішча, хаджу па вёсках, складаю ў капы сена, адным словам, працую і жыву. Трэба здымацца ў кіно ў ролі каталіцкага свяшчэнніка — здымаюся. Трэба «пагутарыць» з мядзведзем — гутару. Трэба бервяно абчасаць — умею.

 

Чалавецтва — гэта бібліятэка, а не мільённы тыраж адной і той самай кнігі, няхай сабе і цудоўнай.

 

Часам, у злыя гадзіны, я нават не ведаю, ці люблю я беларусаў, да якіх маю гонар належаць. За бязмежную цярпімасць да таго, да чаго не трэба, за мяккасць, што мяжуе з рэптыльнасцю, за тое, што яны занадта сумленныя і «верныя Янукі». Але нават у тыя хвіліны я разумею, з пагардай да самога сябе (бо яны — гэта я), што адна справа не любіць чалавека і зусім іншая — не ратаваць яго, калі ён топіцца.

Я стану ратаваць. Нават цаною гэтай паношанай шкуры і спрацаваных мазгоў, якія падсохнулі ўжо і тарахкаюць.

І хаця на таўшчыню воласа, наколькі хопіць маёй сілы, я прыбліжу да іх паратунак. Уратую іх.

 

Падрыхтаваў Павел Абрамовіч