Альгерд Бахарэвіч. Мае дзевяностыя. Студэнт з Гораду Цемры. Частка 2
Альгерд Бахарэвіч. Фота: Юлія Цімафеева
Легендарны спірт Royal, жыццё студэнцкіх інтэрнатаў, нянавісць вясковых да гарадскіх, мянты з “Пагонямі” на фуражках – і краіна, якую пачала паглынаць Цемра. Альгерд Бахарэвіч працягвае шчыры расповяд пра Беларусь 1990-х.
Першую частку разьдзелу “Студэнт з Гораду Цемры” можна пачытаць тут.
Інтэрнат
Крыкі, залікі, іспыты, прагулы. Але што гэта такое насамрэч – быць беларускім студэнтам, я напоўніцу зразумеў зусім ня ў сьценах сваёй альмавай мацеры. А ў трохі іншым месцы – інтэрнаце БДПУ на вуліцы Артылерыстаў каля Чэрвенскага рынку.
Хлопцы з маёй групы, Вадзім і Ігар, часьцяком запрашалі мяне наведаць іх у гэтым логаве – і мы, завітаўшы папярэдне ў крамку, ішлі да іх пехатой, гамонячы па дарозе пра палітыку і мастацтва: праз вакзал, чыгунку, прыватны сэктар і занядбаныя менскія двары, дзе на мяне кожнага разу азіраліся: тут, як і ў Шабанах або Дражні, ня звыклі пакуль ні да якіх панк-рокераў. З аднаго боку, іншагароднім я зайздросьціў. Жылі яны вольна і на шырокую нагу: за тры дні зьядалі ўсё, што прывозілі з дому, і прапівалі ўсю стыпэндыю – і потым амаль месяц галадалі і весяліліся: гаўдэамус ігітур ювэнэс дум сумус!
Як ні дзіўна, паесьці ў іх кожны раз нешта знаходзілася: то падкормлівалі дзяўчаты, то ў сілу ўступалі нейкія містычныя законы (я заўжды зьдзіўляўся, як няменскія людзі ўмеюць сабраць стол зь нічога, з паветра). У тыя часы я з ранку да позьняй ночы прападаў у горадзе, грошы на абед траціў на піва, каву і кніжкі, і мне ўвесь час хацелася жэрці. Таму пачастунак я прымаў з удзячнасьцю. Мы ладзілі акустычныя канцэрты, на якія зьбіраўся часам увесь паверх – і шмат пілі: сьпірт, гарэлку, партвэйны і, калі надыходзіла чорная беспрасьветная нэндза, – рознае бырла. Маіх інтэрнацкіх сяброў і знаёмцаў ніхто не кантраляваў, імі ніхто не апекаваўся і ніхто на іх ня ціснуў – і гэта, натуральна, было такое жыцьцё, пра якое я марыў.
З другога боку, я бачыў, што ў гэтым разьвясёлым жыцьці нікому не застаецца ні часу, ні месца для адзіноты. Паўсюль таўкліся людзі, увесь час стаяў дзікі шум – я з маёй мізантропіяй і самотніцтвам доўга б так ня вытрымаў. Усё жыцьцё я зь цяжкасьцю трываю чалавечыя калектывы – знаходзіцца ў іх больш за дзьве гадзіны для мяне пакута. Мая патрэба ў адзіноце такая моцная, што мне часта хочацца ўцячы, калі гэтыя дзьве гадзіны мінаюць. І я ўцякаю.
У інтэрнаце на Артылерыстаў я ўпершыню напіўся да сьвінскага стану. Гэта адбылося на першым курсе, мы пілі самагон – і я ня памятаў, як дабраўся дамоў. На раніцу мяне пабудзіла мама і адхвастала мокрай анучай па твары.
“Будзеш піць? Будзеш?”
Заслужана. Як жа мне блага было ў той дзень – я думаў, што памру. Да таго дня я ня ведаў, што гэта такое – сапраўдны бадун. У тыя першыя студэнцкія гады я часта атручваўся вогненнымі вадкасьцямі – арганізм звыкаўся да новых пакутаў. Мяне ванітавала, я паводзіўся як псіх, я засынаў на падлозе – і сябры прывозілі мяне дахаты. Ініцыяцыя зацягнулася… Толькі курсе на трэцім я нарэшце прайшоў яе і насыціўся алькаголем дастаткова, каб пераносіць вялікія дозы. То бок, згодна зь беларускімі традыцыямі, зрабіўся паўнавартасным мужыком.
Я кажу пра гэта без усялякага гонару або радасьці. Але алькаголем было прасякнутае ўсё навокал: пілі музыкі, пісьменьнікі, мастакі, студэнты, выкладчыкі, мінакі, суседзі, мужчыны, жанчыны, падлеткі… Ня піць у гэтай краіне і гэтым горадзе было немагчыма. Заставалася спадзявацца, што ў мяне хопіць сілаў, каб не дэградаваць. Гэта з таго часу павялося: выпіць можна дазволіць сабе толькі тады, калі ты нешта зрабіў, напісаў нешта цікавае, файна выступіў, прыдумаў нешта незвычайнае, калі даказаў, што сэнс твайго жыцьця ня ў гэтай шклянцы, што ты творчая асоба – і табе ёсьць што сказаць сьвету…
Як я быў фальклярыстам
Здаецца, на другім курсе нас адправілі на фальклёрную практыку ў Крупскі раён, проста ў нейкую вёску – на некалькі тыдняў. Мы мусілі хадзіць па хатах і зьбіраць песьні, прымаўкі, загадкі, анэкдоты, запісваць дыялектныя словы. Дыктафон быў адзін на ўсіх – пісаць даводзілася ў сшытках.
Мае сябры пачуваліся ў вёсцы як рыбы ў вадзе – я, гарадзкі, зь першых хвілін адчуў дыскамфорт. Вёскі майго дзяцінства былі да мяне абыякавыя: там жылі бабулі, якія кармілі мяне блінамі, варэньнем, тварагом і знакамітым чакалядным маслам, паілі сьвежым малачком і стараліся, каб я сутыкаўся зь вясковай штодзённасьцю як мага радзей. У бабуліных вёсках я пераважна сядзеў у хаце і чытаў кніжкі, паядаючы вялізныя лусты хлеба з чарніцамі, або гуляў на выгане ў футбол, сам з сабой.
Тут я апынуўся раптам далёка ад Сонечнага гораду, у чужой хаце, разам з Вадзімам і Ігарам – ім уся гэтая практыка прыносіла дзіўную радасьць. І яны ўсяляк стараліся, каб я адаптаваўся ў незнаёмым для мяне асяродзьдзі.
Мне тыя тыдні запомніліся трыма рэчамі.
Сьпіртам “Раяль” (“Royal”). Гэта быў кароль алькагольных напояў пачатку 1990-х.
Літровую бутэльку можна было купіць у звычайным кіёску – і добра, калі гэта і праўда быў менавіта “Раяль”, як напісана на этыкетцы: тады шмат народу гінула ад ужываньня жудасных тэхнічных сьпіртоў пад маркаю “Раялю”. Дый ня толькі сьпіртоў. Першая палова дзевяностых – эпоха таннага падробленага алькаголю, кожны дзень мы чулі, як нехта аддаў богу душу, напіўшыся атруты з прыгожай бутэлькі. Таму лепш за ўсё было купляць алькаголь у дзяржаўных крамах – але ж напоі ў стракатых бутэльках, вырабленыя невядома дзе, кім і з чаго, прадаваліся ў кіёсках нашмат таньней. І народ рызыкаваў – гуляў у гэтую сваю рулетку, і людзі дохлі, як мухі. Зрэшты, Вадзім і Ігар былі хлопцы вопытныя, разважлівыя, яны заўжды правяралі, што мы п’ем, перад тым, як наліць. Паміраць праз дурасьць ніхто не зьбіраўся.
“Раяль” зьмешвалі з вадой: на чвэрць шклянкі сьпірту тры чвэрці вады, сумесь выходзіла моцная, выбівала сьлёзы, часам выварочвала так, што я ледзь стрымліваўся, каб не выпусьціць яе назад – але гэта было лепш, чым піць загадкавыя “каньякі”, якія пахлі машынным алеем, і падазронага адценьня гарэлку, зробленую ў нетрах Сібіры.
Неяк мы з Максам і Лаўрэнціем раздабылі некалькі літраў сьпірту – разбавілі, зьмяшалі яго зь мёдам і доўга жывіліся гэтай сумесьсю. Жывіліся, што праўда, са зьменным посьпехам: аднойчы я добра перабраў і мяне так вывернула, у двары, што я думаў, ад маіх вантробаў нічога не застанецца. Макс потым доўга зьдзіўляўся: “Нават у такім стане ты гаварыў па-беларуску!” Вядома ж, па-беларуску – у тыя гады я ўжо думаў і бачыў сны на гэтай мове, а расейская паціху асядала на дно сьвядомасьці…
Другі яркі ўспамін з фальклёрнай практыкі: вясковыя хлопцы, якія кожны дзень зьбіраліся ўвечары каля хаты, дзе нас пасялілі. Чамусьці ім вельмі карцела нас пабіць. І – зноў жа такі чамусьці – гэтага так і не адбылося. Увальвацца ў хату яны не наважваліся – так і пасьвіліся каля падворку, а мы глядзелі на іх з вокнаў, папіваючы сьпірт і закусваючы бульбай са шкваркамі.
Што такое гопнікі – я, менскі, шабаноўскі хлопец і нефармал, ведаў вельмі добра. Але тут была нейкая іншая форма жыцьця: такія самыя тупыя вочы, такія самыя жывёльныя выразы на пысах, такі самы ўбогі лексыкон, такая самая прага зараз жа разьбіць табе чэрап доўбняй або жалезным дрынам, але і нешта яшчэ, нешта новае, мне дагэтуль не знаёмае: нейкая земляная, спрадвечная, лясная нянавісьць, нейкая ірацыянальнасьць рухаў, намераў, словаў, нейкая сьляпая вера ў тое, што мы тут, каб спакушаць іхных дзевак… Гарадзкія гопнікі імкнуліся зьбіваць усё жывое празь яго непадабенства, зьбіваць – каб сьцьвердзіць сябе ў сваіх герархіях і апусьціць нас, а ў матывах гэтай, вясковай гапаты зь яе рамянямі і дрынамі я бачыў амаль што расізм: крыўду адной, земляной расы на перамогу другой, каменнай…
І трэцяе – самае важнае. Цягам той практыкі я ўпершыню пабачыў і пачуў, якім жывым, запатрабаваным і дарэчным можа быць сапраўдны вясковы фальклёр. Шчыра кажучы, да гэтай паездкі я наогул сумняваўся ў яго існаваньні. Фальклёр быў для мяне тэлевізійным кічам, ня больш, я лічыў, што для людзей ён даўно памёр. Ну які фальклёр у канцы дваццатага стагодзьдзя!
Ажно не: былі ў тых вёсках на Крупшчыне і жывыя, дужа цікавыя старажытныя песьні, якія бабулькі выконвалі зь неверагодным натхненьнем, і расейскія рамансы часоў японскай вайны, што на трасянцы набывалі зусім новую, адметную мэлёдыку, і трапныя прымаўкі, якіх я больш нідзе ня чуў, і выразныя беларускія слоўцы, якімі хацелася карыстацца.
Шкада, што гэтыя запісы недзе зьніклі. Вярнуўшыся ў Менск, я хутка забыўся пра тую практыку – горад узяў сваё, тут фальклёр нікога не цікавіў. У горада была свая беларуская мова – і мы стваралі яе самі. На лаўках, ва ўнівэрсытэцкіх калідорах, у інтэрнатах і танных забягалаўках, дзе бралі толькі закуску, а налівалі як мужыкі – з-пад стала.
Помнікі сьведчаць
На першым-другім курсах мы выпраўляліся на піва-гарэлку ў бар “Зодчий” – за Домам Ураду. Было там брудна, накурана, танна – і заўжды весела: вакол аднаго невялікага стала зьбіралася чалавек дваццаць, пад нагамі зьвінелі бутэлькі, пысы падалі ва ўчорашнія салаты, беларуская мова мяшалася з адборным матам, выкладчыкі інтэлігентна бралі два півы, па сто і бутэрбродзік – і іранічна паглядвалі ў куты, дзе налівалася гарэлкай нявопытная моладзь, закусваючы адной порцыяй пяльменяў на пару дзясяткаў чалавек.
Калі было цёпла, ішлі піць піва да Фэлікса – з абеду і да позьняй ночы лавачкі абапал помніка Дзяржынскаму былі акупаваныя вясёлым народам абодвух палоў.
Помнік Дзяржынскаму ў цэнтры Мінска. Крыніца
Сядзелі з нагамі, ляжалі адно ў аднаго на каленях, курылі, сьпявалі, ржалі, знаёміліся, заліваліся півам (О, “Старажытнае”! О, густыя і духмяныя портэры тых часоў!) – і, ня надта каб хаваючыся, налівалі гарэлку. Часам неахвотна падыходзілі мянты: ім паказвалі піва, яны зь недаверам узіраліся ў тых, хто няцьвёрда трымаўся на нагах, і забіралі самых няўстойлівых у апарняк, а ля Фэлікса працягвалася баляваньне. Потым мне раскажуць, што ля Фэлікса быў і пункт збору і знаёмства менскіх гомасэксуалаў – што ж, можа й так, ніхто пра гэта не задумваўся, тое месца прыцягвала ўсіх без разбору. Галоўнае – каб ты не псаваў сьвята.
Прыкладна тое самае рабілася і на Панікоўцы, у Аляксандраўскім сквэры каля тэатру Янкі Купалы – але там, вакол хлопчыка з гусьсю, гуртавалася пераважна нефармальная, творчая моладзь. Панкі і гіпі, мастакі і музыкі, замежныя фрыкі з Расеі, Украіны, Літвы, паголеныя налыса дзяўчаты і валасатыя хлопцы, гучалі гітары, бубны, барабаны, дудкі і сапелкі, маракасы і проста няспынны сьпеў, там ракой ліліся партвэйн і піва.
Былі там свае геніі, свае гуру, свае зоркі – калі я далучыўся да Панікоўкі, быў яшчэ малады, потым яны мне крыху абрыдлі, бо бавіць цэлы дзень нічога ня робячы было нуднавата… Калі я зноў зьявіўся там – дык аказаўся занадта старым, прыйшло новае пакаленьне: гранж, “Nirvana”, “Smells like teen spirit”, яны ня ведалі, хто такі Ігі Поп і лічылі “Sex Pistols” пазаўчорашняй музыкай… Але я сядзеў зь імі і маўчаў, у мяне быў свой гурт, былі публікацыі ў часопісах, была праца, была бібліятэка – а ў іх не было нічога, акрамя іхнай дурацкай самадастатковай маладосьці, яны ўсе сьпявалі і слухалі чужое, і ім нічога не хацелася – толькі сядзець там і пакланяцца свайму богу Кабэйну… Я адчуў сябе старым – упершыню ў жыцьці. А мне было толькі 25.
І за сьпінай у мяне ўжо быў дэбют на Беларускім тэлебачаньні – як і на расейскім ОРТ.
Фільм з маім удзелам называўся так: “Дети лжи”.
Дети лжи
Здаецца, годзе ў 1995-м радыкальны нацыяналіст, паэт С.А. сабраў у менскім Доме літаратара сапраўдны шабаш (у найлепшым сэнсе слова) новага беларускага мастацтва: літаратары і пэрформэры, музыкі і палітыкі, мастакі і проста контр-культурнікі запаланілі будынак – у гэты вечар дазволена было ўсё. Праз кагосьці запрашэньне перадалі і мне – паўдзельнічаць у гэтай дзеі разам з “Правакацыяй”. Мы ўзрадаваліся, падрыхтаваліся – але ў апошнюю хвіліну высьветлілася, што апарату няма. Такое з намі часта здаралася ў 1990-х: сабраўшы ўсё неабходнае, прыяжджаеш да месца выступу, а там замок: нас забаранілі. Або арганізатары абяцаюць, што будуць і калёнкі, і пульт, і барабаны – едзеш: няма. “Не палучылась, пацаны!” Або апарат ёсьць – а твае музыкі не зьбіраюцца ў прызначаны час: хто напіўся, хто забыўся, хто заняты на працы…
Карацей, у той вечар апарату не было, і я вырашыў выступаць сола. Стоячы збоку, я паслухаў паэтаў, паглядзеў, што вырабляе Алесь Пушкін і іншыя мастакі… У залі было шмат журналістаў – а каля сьцяны стаяў чалавек з камэрай і здымаў наш шабаш на відэа.
Альгерд Бахарэвіч выступае ў Доме літаратара, 1995 год. Кадр з фільму “Ненависть. Дети лжи”
Надышла чарга самому выйсьці і паказаць сваё мастацтва. На мне была чорная скураная куртка і шырокія майткі колераў амэрыканскага сьцяга з прарэхам бяз гузіка, а на нагах – зашнураваныя высокія боты. Я сеў на драўлянае крэсла, узяў акустычную гітару і завёў “Спадчыну” – песьню пра тое, як нам пакінулі ў спадчыну розную хрэнь, а мы зь ёй ідзем наперад, як прыдуркі, і ня можам выкінуць. Чатыры акорды, аднастайны рытм, бездапаможны тэкст, прымітыўная мэлёдыя, па якой скакаў мой рэчытатыў…
Тады ў мяне сьпераду адсутнічаў адзін зуб – а рот трэба было адкрываць шырока, ды мне было насраць, я забаўляўся рэакцыяй залі. У пэўны момант нехта папоўз па сцэне з бутэлькаю ў руках… Дасьпяваўшы, я сышоў з гэтага сьвята роднай культуры. “Як прайшло?” – спыталі сябры назаўтра. “Усё окей, усім спадабалася”.
Мінула зусім няшмат часу – я быў дома, рэдкі выпадак… І тут мама патэлефанавала мне з працы: знаёмыя пабачылі мяне па тэлевізары.
“И это было ужасно”.
“Это и правда Олег?..”
Высьветлілася, што пабачылі мяне ня толькі маміны знаёмыя. Пабачыла ўся Беларусь – па БТ прайшла прэм’ера фільму “Дети лжи” рэжысэра Азаронка, зьнятая на замову лукашыстаў, каб дыскрэдытаваць увесь беларускі рух. Дзядзька з камэрай, які здымаў наш канцэрт, працаваў па заданьні дзяржаўных прапагандыстаў.
Фільм быў зроблены няхітра: у кадры зьяўляюцца мастакі, літаратары, апазыцыйныя палітыкі, музыкі ці проста бел-чырвона-белы сьцяг – і тут жа: нацысты часоў другой сусьветнай, паліцаі, вэрмахт, канцлягеры… Маўляў, сувязь відавочная, арыентацыя ўсёй гэтай беларускамоўнай “зграі” ясная, вось чаго яны хочуць – рэваншу (групоўка вакол паэта С.А. так і звалася “Правы рэванш”). Усе беларускамоўныя былі адмыслова зьнятыя так, каб выглядаць пачварамі ў чалавечым абліччы: гнюсныя морды, гістэрычныя рухі, фразы, вырваныя з кантэксту…
Мільгануў у фільме і я: у сваіх амэрыканскіх майтках (глядзіце, хто іх корміць!), зь песьняй пра спадчыну (вось як яны ставяцца да культуры), бяз зуба, з цынічнай ухмылкай (вось ён, твар іхнага дэгенэратыўнага “новага мастацтва”, вось яна, дэградаваная моладзь, выхаваная БНФамі).
Фільм адразу ж паказалі і на ўсю Расею – там уразіліся разгулам нацыяналізму ў братняй Белоруссии і выказалі надзею, што Лукашэнка зьнішчыць гэтае асінае гняздо. Маім бацькам зноў давялося выслухоўваць усё гэта, зласьлівае, удавана-спачувальнае: “Видели вашего сына по телевизору… Это и правда Олег?”
Адразу ж пасьля прэм’еры па БТ мяне выклікаў дэкан філфаку. Маркотна гледзячы кудысьці ўбок, ён стаў дапытвацца, навошта я зганьбіў гонар факультэту і ўсяго БДПУ. Я шчыра расказаў, што думаю пра гэты прапагандысцкі опус і яго стваральнікаў, паразважаў на тэму маніпуляцый грамадзкай сьвядомасьцю, прызнаўся, што хачу рабіць новае мастацтва… Ды яшчэ і панаракаў на тое, што давялося выступаць сола – гуртом, сказаў я, у нас выйшла б значна больш эфэктна.
На гэтых словах ён ня вытрымаў. Уявіў, відаць, як бы гэта выглядала – цэлы гурт такіх адмарозкаў, як я.
“Мяне пераконваюць у тым, што цябе трэба выключыць з унівэрсытэту. Кажуць, такім, як ты, тут ня месца”.
Я паціснуў плячыма. Апраўдвацца і прасіць я не зьбіраўся. Але дэкан, да яго гонару, быў чалавекам спагадлівым і не такім баязьлівым, як я думаў. Проста так паддавацца тым, хто наверсе, ён не зьбіраўся. Гэта былі і ягоныя дзевяностыя таксама. А можа, рэч была ў нечым іншым?
“Я вырашыў, што мы абвесьцім табе вымову, але выключаць ня будзем. Першы раз даруем. Тым больш за цябе заступіліся пэўныя людзі… Але будзь асьцярожнейшы, хлопча. У тым ліку зь людзьмі навокал. Ня ўсім зь іх можна давяраць”.
Беларуская тэлезорка шмыгнула носам, паправіла ланцуг на шыі, кіўнула і выйшла з кабінэту. Дэкан меў рацыю – але тады я ні на хвіліну не сумняваўся ў тым, што ўсё раблю правільна. І быць асьцярожным я не зьбіраўся – я ня ведаў, што гэта такое, калі гаворка ішла пра мастацтва.
Прывід школы
Выкладчыкі ставіліся да мяне, можа, і ня надта прыхільна, але збольшага цалкам карэктна. Трохі больш дазваляла сабе славутая аўтарка школьных падручнікаў Ніна Васілеўна Гаўрош – жанчына яна была баявая, уладная, за словам у кішэнь ня лезла: здаецца, яна любіла, каб “мужчына выглядаў як мужчына”, то бок у адпаведнасьці з усімі патрыярхальнымі нормамі, і я яе раздражняў: выглядам, тарашкевіцай, багемнасьцю, рамантычнасьцю, незалежнасьцю, прагуламі...
Ад нас, хлопцаў БДПУ, чакалася, што мы прыйдзем пасьля вучобы ў поўныя кабет школы і навядзем там жалезнымі рукамі парадак – мужчын у школах заўжды не хапала, і грамадзтва баялася, што атрымае ў выніку пакаленьне жанчынападобных істотаў, будучых мужыкоў безь яец… Такія праблемы хвалявалі ўстрывожаных пэдагогаў у тыя няпэўныя гады. Я тут нічога страшнага ня бачыў. Мне падавалася (ужо тады), што жанчыны шмат у чым лепшыя за мужчын – значна пазьней я прачытаю тую самую думку ў Мішэля Ўэльбэка. Жанчыны мудрэйшыя, не такія жорсткія, менш схільныя да ўсталяваньня герархіяў і праліцьця крыві. Менш закаханыя ў сьмерць… Больш схільныя да эмпатыі, партнэрства, супрацы…
Іншыя выкладчыкі да мяне мала чапляліся. Пра тое, што старабеларускую літаратуру ў нас адзін сэмэстар выкладаў драматург Сяргей Кавалёў, я ўжо згадваў. Здаецца, яго больш цікавіла ўласная творчасьць, чым навука і выкладаньне, і я яго разумеў. Заняткі на маім факультэце вялі такія аўтарытэты, як іранічны, амаль зьедлівы Аляксей Рагуля, які вучыў нас літаратуразнаўству, а яшчэ вядомы мовазнаўца Алесь Каўрус, этноляг Уладзімер Васілевіч... Нейкі час выкладаў Мікола Шабовіч, цяпер – “лірык” з пралукашэнкаўскага саюзу, які ўжо тады лічыў сябе паэтам. І іншыя, іншыя, іншыя – тады мне здавалася, што я запомню іх імёны на ўсё жыцьцё, а вось жа, праз дваццаць гадоў ужо трэба лезьці ў гугл, каб ён даў штуршок успамінам. І гэта, ясная рэч, наступства інфармацыйнага пекла, якое надышло, калі я атрымаў дыплём. Навошта табе памяць – нават у яе ёсьць старонка ў сеціве, падпішыся і не катуй зьвіліны.
Дарэчы, інфарматыка, самы, здавалася б, неабходны і цікавы прадмет у тыя гады, прайшла міма мяне – юзэрам я зрабіўся толькі ў 2001-м, а дагэтуль толькі і ведаў, як уставіць у кампутар дыск з улюбёнай гульнёй, сымулятарам FIFA-99. У сваім студэнцтве я ня меў пра кампутарную тэхніку аніякага ўяўленьня – нягледзячы на 5 у школе і залік у БДПУ. Так нас вучылі: кампутараў мала, на ўсіх ня хопіць, хочаце – займайцеся, хочаце – проста ціха пасядзіце. Я сядзеў ціха – кніжкі мяне цікавілі значна больш. Так і ўвайшоў у новае тысячагодзьдзе пустым чайнікам – і вучыўся ўжо на хаду.
Сустрэча з законам
Неяк я прыйшоў на сэмінар, адзіны з хлопцаў, дзяўчаты ў калідоры балбаталі пра сваё, я прысеў на падваконьне – выкладчык спазьняўся, і мы вырашылі: чакаем яшчэ пяць хвілін і разьбягаемся. І тут пабачылі нашага “прафэсара” – ён ішоў, трымаючыся за сьценкі, ён мужна крочыў нам насустрач, гатовы да працы, але падступныя сьценкі адхіналіся ад ягоных разгубленых рук, ён падаў, падымаўся, усьміхаўся нам вінавата здалёк… Так, ён быў добра выпіўшы – і дзяўчаты папрасілі мяне правесьці яго дамоў. Грошай на таксі ў мяне не было, у мяне іх ніколі не бывала, спытаць у выкладчыка я саромеўся – мы пайшлі да прыпынку, я трымаў яго пад руку і, вядома ж, неўзабаве нас схапіла доблесная міліцыя.
Такой жорсткасьці я ня бачыў нават у Шабанах – біць п’янага, бездапаможнага чалавека, старэйшага за цябе гадоў на трыццаць, не лічылася ў нас вартым пацана. Але яны зьбілі яго, спачатку зьбілі, са смакам, з задавальненьнем, хоць ён не супраціўляўся, а потым пачалі ўжо разьбірацца, хто такі. Добра перапала і мне – і таксама: спачатку перапала, а потым яны ўжо вырашылі пагаварыць, запыталі, дзе вучуся, высьветлілі, што я цьвярозы, і сказалі звальваць, бо забяруць разам з выкладчыкам. Я спрабаваў зь імі размаўляць, абяцаў адвезьці п’янага дамоў – нічога не дапамагло.
Той выпадак мяне шмат чаму навучыў – найперш ніколі ня верыць у тое, што называюць законам. На жаль, у сямнаццаць я яшчэ меў такую ілюзію: беззаконьне было ў СССР, а вось у незалежнай Беларусі неяк адразу ўзьнікне прававая дзяржава. Міліцыя ж была з “Пагонямі” на фуражках. Як так? Як яны маглі зьбіваць сваіх – ды яшчэ беларускамоўных?
Ordnung muss sein
Быў момант, калі мяне і праўда ледзь ня выгналі з унівэру. Я ўжо расказваў пра школьнага ваенрука – дык вось фізкультурнік у нас быў ня лепшы. Ён таксама чамусьці вырашыў, што дысцыпліна – самае важнае ў спартовым выхаваньні моладзі, і любіў шыхтаваць нас перад басэйнам, павучаючы і чытаючы маралі, як афіцэр перад навабранцамі. Паводзіўся ён па-хамску… З басэйнам у мяне асаблівых праблем не было, бацька яшчэ ў 1980-х навучыў мяне плаваць, з вышкі на занятках я скокаў, ніякіх спартовых задач перад сабой ня ставіў і лічыў фізкультуру абсалютна бескарысным прадметам. Я стаяў у тым шыхце, худы, бледны, высокі, зусім не атлетычнага складу студэнт, якому даўно надакучыла ўся гэтая рутына. Ён заўважыў і прычапіўся да мяне зь нейкімі прэтэнзіямі, на што я агрызнуўся… Тады ён зусім ашалеў, пачаў крычаць гэтым сваім голасам, а я ненавіджу, я проста не выношу, калі на мяне павышаюць голас – і я яго паслаў. Звычайная рэакцыя на хамства і пасяганьне на чалавечую годнасьць.
Дараваць гэта ён мне не зьбіраўся, пра залік сказаў забыць назаўжды, абяцаў, што я вылечу з унівэру яшчэ да сэсіі. Мае спартовыя дасягненьні былі больш чым пасрэдныя, ды я і перастаў хадзіць да яго на заняткі. Я вучыўся не на салдата і не на плыўца, і рэкордаў у спорце ставіць не зьбіраўся. Па шчырасьці, мне было начхаць, што будзе. А было ўсё як па сцэнары – залік ён ставіць наадрэз адмовіўся. І вось мая мама, хоць я казаў ёй ня ўмешвацца, паехала прасіць за сына.
Яе паслухалі, фізрука ўгаварылі адступіцца, ён неахвотна пагадзіўся, я выбачыўся за свае словы, але толькі за фармулёўку, я сказаў яму, што такога стаўленьня да сябе не пацярплю і калі ён яшчэ раз павысіць на мяне голас... Ён пачаў апраўдвацца: дысцыпліна ёсьць дысцыпліна, а як інакш? Ён не разумеў, у чым праблема, што ён зрабіў ня так. А я ня мог патлумачыць. Потым ён прасіў у мяне дастаць яму запісы беларускіх бардаў – бо аказаўся аматарам Высоцкага, Акуджавы, Візбара. Я дастаў – ён падзякаваў, і больш праблем у нас не было, а неўзабаве ён звольніўся, і больш я яго ня бачыў.
Вечар перад канцом сьвету
На апошнім курсе ў нас зьявіўся прадмет, якім, здаецца, з усяго патоку цікавіліся толькі я і мой сябар Вадзім. Называўся прадмет “Культуралёгія”, а выкладаў яго самы незвычайны і яркі чалавек з нашых “прэподаў” – філёзаф, мастацтвазнаўца і самы сапраўдны культуроляг Ігар Вуглік. Ён быў высачэзнага росту, вышэйшы за мяне, зь вялізнай і дзікай сівою шавялюрай, насіў пацёртыя джынсы і адразу, на першай жа лекцыі, абвясьціў: каму не цікава, той можа не хадзіць, тройку атрымае і так. Ігару не хацелася катаваць ні ў чым не вінаватых філфакаўцаў, яму было важней гаварыць да тых, хто мог ацаніць ягоныя словы. І мы з Вадзімам ацанілі.
Ігар Вуглік. Фота: Максім Тарналіцкі, Onliner
Мы слухалі пра Сартра, постструктуралізм, Раляна Барта і Бадрыяра, пра Фуко і постмадэрнізм, Гайдэгера і Леві-Строса. Мы ня ўсё разумелі – але стараліся, як маглі, бо ад гэтага выкладчыка ішоў нейкі агонь свабоды, зь ім можна было абмеркаваць рок, панк, паэзію, авангард, Джойса, нацыяналізм, ён жыў усім гэтым, і яму самому было цікава з намі спрачацца.
На апошнім курсе ён пачаў ладзіць у той самай аўдыторыі, у якой чытаў лекцыі, літаратурныя вечары, куды клікаў і Бум-Бам-Літ, а аднойчы мы арганізавалі – пры поўнай ягонай згодзе – у гэтай аўдыторыі адну з самых вар’яцкіх у маім жыцьці культурных імпрэзаў: выступалі ўсе бумбамлітаўцы, сам Вуглік, было паказана некалькі пэрформансаў, а потым быў канцэрт гурту Ільлі Сіна, які тады дужа любіў індастрыэл. Гурт называўся “Flowerville”: Мітрыч граў на электрадрылі і грукаў у самыя розныя прамысловыя прылады, якія здолеў прыцягнуць на пяты паверх БДПУ, мой сябар і гітарыст Макс апантана і несупынна імправізаваў на гітары, уключыўшы сваю любімую тады прымочку дысторшн, сам Ільля выў, крычаў, стагнаў і нават часам сьпяваў свае вельмі прыгожыя і роспачныя тэксты…
Атмасфэра была фантастычная – як на раніцу пасьля канца сьвету, хоць у Менску быў позьні вечар. Я выйшаў у калідор пакурыць, стаў ля акна – унізе сьвяціў агнямі Менск, і ў мяне было адчуваньне, што наша сёньняшняя імпрэза – апошняя сутарга свабоды ў гэтых сьценах. Бо ўжо тады было ясна – такога тут больш не дазволяць.
Краіна апускалася ў цемру, незадаволеных пужалі, саджалі, білі, дзяржава была занятая рэпрэсіямі супраць палітыкаў, але ўжо пачынала прынюхвацца да мастацтва. Выступіць на нейкай пляцоўцы стала ня так проста, аднекуль павылазілі цэнзары, дробныя чыноўнікі ўсё часьцей наважваліся забараняць імпрэзы і канцэрты – складаліся першыя чорныя сьпісы. Але мы былі яшчэ занадта маладыя – і дзяржаву пакуль не цікавілі.
Замак
У 1996-м мяне абрабавалі ўначы ў Шабанах – некалькі незнаёмых прыдуркаў з нажамі забралі ў мяне нейкую дробязь, праязны і студэнцкі білет. Студэнцкі я так і не аднавіў – вядома, мне вельмі не хацелася лішні раз ісьці да бюракратаў, але галоўная прычына была ў іншым: я адчуваў спакойную, добра сфармуляваную, вытрыманую і высакародную злосьць на гэтае месца, дзе мне даводзілася марнаваць свае найлепшыя гады. Марнаваць, слухаючы бясконцыя павучаньні, словы, якія не казалі мне нічога.
Я ўжо ведаў, што ня буду настаўнікам. Што хачу ўцячы з гэтай краіны. Я адчуваў, што за гады, праведзеныя тут, мала чаму навучыўся – усё, што я ведаю пра мастацтва і літаратуру, я адкрыў сам, дзякуючы сваёй паталягічнай любові да кніг. БДПУ пазнаёміў мяне з мноствам цікавых людзей і канчаткова пазбавіў ад ілюзій. На апошнім курсе я пайшоў працаваць у школу ў Соснах, на паўстаўкі – але ведаў, што сыду адтуль пры першай жа магчымасьці.
Я ведаў, кім я хачу быць. Я хацеў быць пісьменьнікам.
Калі я ім зраблюся, Беларускі дзяржаўны пэдагагічны ўнівэрсытэт адпомсьціць мне за маю нелюбоў і нявернасьць настаўніцкім ідэалам. З таго дня, як я атрымаў дыплём, з таго дня, як напісаў першую кнігу, мяне ніколі не згадаюць у сьпісах выпускнікоў, якія нечага дасягнулі, і ні разу не запросяць выступіць перад студэнтамі. Што б ні пісалі пра мяне, куды б ні клікалі, якімі б эпітэтамі ні ўзнагароджвалі крытыкі, журналісты, літаратуразнаўцы, якія б працы ні пісалі па маёй творчасьці студэнты розных беларускіх і замежных унівэрсытэтаў, БДПУ зробіць выгляд, што мяне – няма. І не было ніколі. Ня тое каб я марыў пра нейкае прызнаньне з боку сваёй альма матэр – мяне больш цікавіць такі фэномэн, які я назаву тут, у гэтай кнізе, Злапомнасьцю Замкаў. Так, гэта быў ён, Замак –
вось ён стаіць на залітай сонцам плошчы, высокі і велічны, чужы і зачынены для такіх, як я;
стаіць, сьмяецца ўсімі вокнамі, турма, якая робіць выгляд, што мы не знаёмыя;
Сонечны горад ганарыцца ім, зь Месяца відаць ягоныя байніцы і шпілі, у тэлевізарах мільгаюць яго старанныя і радасныя юныя жыхары;
Замак, які саромеецца сваіх 90-х, бо яны ведаюць пра яго штосьці такое, што ён хацеў бы забыць;
Замак, куды мяне аднойчы паклікалі, але так і не сказалі, навошта.
Працяг будзе.
Чытайце папярэднія часткі кнігі Альгерда Бахарэвіча «Мае дзевяностыя»:
Разьдзел другі. Школа. Частка 2
Разьдзел трэці. Мова: гісторыя хваробы
Комментировать