«О народ беларускі! Ты так красамоўна маўчыш»
У адных мясцінах прарокаў распінаюць. У іншых – робяць каралямі. У сучаснай Беларусі, агорнутай узаемаспужанай цішынёй, іх проста не чуюць.
Калі пайшоў з жыцця Умберта Эка, сумавалася не па аўтары, не па даследчыку Сярэднявечча і не адным з бацькоў семіётыкі. Сумавалася па наіўным Адсане Мелькскім з «Імя Розы», – Адсане, часцінка якога ёсць у кожным юнаку. Сумавалася па незласлівым хітраване Баўдаліна, у якім пільны чытач пазнаваў росквіт усё той жа няпэўнай Адсанавай цноты, якая сутыкнулася з такім вялікім, незразумелым – і жорсткім! – светам.
Скон аўтара ў дадзеным выпадку азначаў: чакаць надалей марна. Чакаць не сумесь юрлівага мажору і інтэлектуальнага мінору, які мы бачым у «Патаемным полымі царыцы Лоаны» ці «Пражскіх могілках» – а менавіта Адсана, спарадзіць якога мог толькі Эка. Яго смерць азначала канчатковы сыход гэтага кранальнага героя ды ягоных шматлікіх літаратурных інкарнацый. Адсана болей не будзе. Ніколі і ні ў якім выглядзе.
Пачуцці, якія ахінаюць, калі чытаеш пра смерць Ніла Гілевіча, прынцыпова іншыя.
І справа не ў тым, што Гілевіч належыць да той гаротнай культуры, пасярод якой мы, бедакі, жывём. Тут проста ўсё крыху па-іншаму.
Уявім сабе сітуацыю, калі «Патаемнае полымя» ці «Праскія могілкі» былі напісаныя, былі нават неяк выдадзеныя, але не былі прачытаныя амаль нікім, акрамя вузкага кола літаратуразнаўцаў ды сяброў.
Яны маглі быць лепшымі, чым «Імя Розы», ці горшымі, чым «Імя Розы» – але пра гэта невядома сучаснікам. Бо яны страцілі цікаўнасць. Бо Умберта Эка, праз свае рэзкія палітычныя выказванні (а Умберта заўсёды быў вельмі простым у артыкуляцыі сваіх поглядаў – гэта пачалося яшчэ з калонкі ў L`Espresso; гэткім жа быў і Ніл Гілевіч: у 2006-м годзе ён падтрымаў Казуліна, якога на той момант баяліся прыкладна так, як у 2010-м баяліся Саннікава); дык вось, уявіце сабе, што за сваю «палітызаванасць» Умберта падпаў пад напаўзбарону, знік з эфіру ды газет.
Апынуўся ў гета, дзе зараз чакаюць лепшых часоў усе вартыя таго, каб быць у эфіры.
І вось тут пачынаецца вельмі беларуская гісторыя позніх гадоў жыцця славутага (ды прызнанага яшчэ за саветамі!) генія. Апошняга народнага паэта гэтай краіны. Апошняга.
Ніл Гілевіч на з'ездзе беларускай інтэлігенцыі. Мінск, 2003 год. Фота: bymedia.net
Мне страшна думаць пра тое, як адчувалі сябе перад сконам Васіль Быкаў, Рыгор Барадулін, Генадзь Бураўкін. У творчасці гэтых трох волатаў ёсць велізарны – амаль у дваццаць гадоў (дзесяць у выпадку з Быкавым) – перыяд, які застаўся па-за сафітамі. Які не абмяркоўваўся ў прайм-тайм на ТБ, як мусіў.
Мне сорамна прызнацца, але Быкавы «Жоўты пясочак», «На чорных лядах» ды «Ваўчыную яму», напісаныя ў 1990-х, я прачытаў толькі ў 2005-м. І тое – дзякуючы аднаму расійскаму рэжысёру, які мне параіў звярнуць на іх увагу.
Я проста не чуў пра тое, што спадар Васіль яшчэ піша. І, дапускаю, – не я адзін. Бо па тэлебачанні ж не казалі пра новы збор твораў Быкава! А, мы ж думалі, – скажуць!
Прачытаўшы, я здранцвеў ад таго, наколькі моцную прозу пісаў Быкаў у сваё апошняе дзесяцігоддзе. Наколькі яна пра сёння і пра вечнасць адначасова.
І вось, мы бачым, як усіх нас праглынае Лета. Нават жывых багоў, якія ўклалі гэтай нацыі ў галовы тыя песні, якія яна спявае, калі ёй хораша.
Радкі Гілевіча «А я лягу-прылягу, край гасцінца старога на духмяным пракосе недаспелай травы» я пачуў па радыёкропцы ў вёсцы Барбарова ў тым узросце, калі я яшчэ нават не мог зразумець, што дакладна яны значаць.
Гэта было патаемным гукапісам, які пранікаў з вясковых жнівеньскіх канікулярый у гарадскі побыт незразумелай мантрай. У мінскай кватэры не было радыёкропкі, таму пра «гасцінцы старога» тут не спявалі.
Я ўпэўнены, што не я адзін такі, выгадаваны на гэтых салодкіх «гасцінцах», бо сярод народжаных напрыканцы 1970-х ёсць шмат гараджан першай генерацыі, якія бавілі лета ў бабуль.
Ніл Гілевіч выступае на з'ездзе Саюза пісменнікаў Беларусі. Мінск, 2001 год. Фота: bymedia.net
І што мы – мы ўсе – ведаем пра Гілевіча? Пра тое, што пісаў аўтар «гасцінцаў» апошнія 15 гадоў?
О народ беларускі!
Ты так красамоўна маўчыш,
Што маўчанне тваё
Ім страшней за бунтоўныя крыкі.
Не, недоўга ўжо несці табе
Свой пакутніцкі крыж
Ты – не раб
Ты – вялікі
Напісана пасля маўклівых акцый 2011-га.
Радок пра «красамоўнае маўчанне» вычарпальны. Усё, што мы робім апошнія 20 гадоў – гэта красамоўна маўчым. Маўчым праз кантракты, праз боязь адлічэння з універсітэтаў, праз размеркаванне, праз прывітую за стагоддзі панавання чужынцаў пакору.
Уласна, гісторыя літаратуры падказвае нам, што маўчым мы нават не 20 гадоў. Наадварот, апошнія 20 гадоў сталіся менавіта такімі, якімі яны былі – праз нашую віктымную згоду маўчаць, якую Колас дыягназаваў яшчэ ў 1909-м («Я маўчу, маўчу, трываю»).
Гілевіч зазначыў, што нашае маўчанне «ім страшней за бунтоўныя крыкі». І ў гэтым – зноўку – вычарпальнасць дыягназу.
Нацыя, прасякнутая маўчаннем, нацыя, адна частка якой красамоўна маўчыць, другая частка – баіцца таго маўчання – гэта мацней за тую пушкінска-блокаўскую «патаемную свабоду», з якой кпіць Віктар Пялевін у «Чапаеве» (герой Пелевіна тлумачыць паняцце secret freedom праз прытоены смех, якім румынскія сяляне сустракалі качэўнікаў, хаваючыся ў сутарэннях сваіх хацінак: «Патаемная свабода... гэта калі ты сядзіш паміж смярдзючых казлоў ды, торкаючы пальцам уверх, ціха-ціха хіхікаеш»).
Расія – гэта краіна патаемнай свабоды. Беларусь – грамадства красамоўнага маўчання.
Да якога мы прызвычаіліся настолькі, што не чуем нават, калі нам гучна кажуць (ці тым больш – крычаць ды клічуць!) нешта нязручнае ці пужальнае.
У адных мясцінах прарокаў распінаюць. У іншых – робяць каралямі.
У сучаснай Беларусі, агорнутай узаемаспужанай цішынёй, іх проста не чуюць.
Комментировать